Giới thiệu – Dịch và Chú Kinh Pháp Ấn

[1] T02n0104, tr. 0500b17: 佛說法印經, 西天譯經三藏朝奉大夫試鴻臚卿傳法大師臣施護奉 詔譯. Tương đương:  T02n0103, tr.0500a04: 佛說聖法印經 (1) Phật thuyếtThánh Pháp Ấn kinh, đầu kinh có ghi: 天竺名阿遮曇摩文圖: Thiên trúc gọi là A-già-đàm-ma-văn-đồ, có lẽ là đọc từ chữ Ārya-dharma-mudra, Ārya hay Arya, Tính từ, giống đực, hô cách số ít của thân arya: thánh, được hiểu là bậc Thánh. Nên từ đây tên kinh cũng có thể phục hồi tên kinh tiếng Sanskrit là: Ārya-dharma-mudra Sūtra: Kinh Dấu Ấn Pháp (của)Bậc Thánh. Xem thêm cht.6, dưới. Cf. T15n0599, tr.0157b07: 佛為海龍王說法印經 (2), Tạp A-hàm 3, Kinh 80 (khuyết tên), T02n0099, tr.0020a25, trong Tạp A-hàm hội biên của Đại sưẤn Thuận, đề là Kinh Pháp Ấn (3). Ở đây vẫn để nguyên tựa đề trong T02n0104, tr. 0500b17: 佛說法印經.

[2] Trong bản Thí Hộ dịch không có, có lẽ, có sự nhảy sót, “Tôi nghe như vậy”, Skt. Evaṃ mayāśrutaṃ, Tib.: འདི་སྐད་བདག་གིས་ཐོས་པ་དུས་གཅིག་ན།, Pāli. Evaṃ me sutaṃ. Các bản Hán đa phần đều trực dịch Evaṃ mayāśrutaṃ là: “Như Thị Ngã Văn 如是我聞: Tôi nghe như vậy. Evaṃ: Bất biến từ, Tib.: འདི་སྐད ‘di skad, như thế, như vậy, từ này khác với tathā, nên nó sẽ không được hiểu là: chân thực, như thực, đích thực, chân như v.v.. śrutaṃ: Quá khứ  phân từ, thể cách, còn công năng của ngã mayā nó làm cụ cách; dịch sát theo Phạn ngữ phải là: “Tôi được nghe (là) như vậy”; Dịch sát Hán văn: “Bị ngã sở văn giả (thị) như thị 被我 所聞者（是）如是” . Động từ “là” (Thị是, as) được tĩnh lược. Đối chiếu với (1): 聞如是 văn như thị. Đối chiếu (2,3): đồng.

[3] 佛 Phật, Pāli Buddha, Skt. Buddha có động từ căn Budh : có nghĩa là hiểu biết, liễu tri, tận tri… Theo Thập Hiệu Kinh (T17n0782, tr. 720bc.): Phật là đấng đầy đủ tất cả trí tuệ, đầy đủ và viên minh ba sự Giác ngộ ; cũng trong kinh này qua câu hỏi của một vị Bà-la-môn đức Phật đã trả lời về ý nghĩa từ «Phật ». Trong Đại Bát Niết Bàn Kinh (Quyển 18, T12, tr. 469bc): giải thích Phật là Đấng tự mình giác ngộ, lại có khả năng làm cho người khác giác ngộ nữa. Ngài Moggallānađã ghi lại những bài kệ mà đức Phật đã trả lời cho một Bà-la-môn khi vị này hỏi ngài tại sao có danh hiệu là Phật (T26n1537, tr.0461c01).

[4]舍衛國Xá-vệ quốc, Skt. Śrāvastyāṁ, Pāli. Sāvatthī , được thiết lập từ Śrāvastī;  danh từ, giống cái, số ít, biến cách 7. Locative. Tạng ngữ là : མཉན་ཡོད (ན); མཉན་ཡོད mnyan du yod pa anh ngữ là Sravasti, ancient city; Còn (ན): to; in; as; hoặc at; = dịch là (trú ở) nước Xá-vệ. Hán còn dịch là: 舍婆提城Xá Bà Đề Thành; 聞者 Văn Giả;名稱大城 Danh Xưng Đại Thành; 室羅伐城Thất La Phiệt; Xá-vệ tên một đô thị, thủ phủ của nước Kauśala (Câu-tát-la 拘 薩羅), nằm ở xứ TrungẤn Độ, lúc bấy giờ là kinh đô của vua Prasenajit (Ba-tư-nặc波斯匿) cũng thường dùng gọi thay tên nước. Theo Nāgārjuna, Thành phố này, dân cư có đến chín ức gia đình (Đại 25, tr. 77b). Còn theo Tiên luận (Đại 25, tr.820): Xá-vệ-quốc rộng 12 Yojana, và cư dân có khoảng 18 ức gia đình.

[5] 與苾芻眾 Dữ Bật-sô chúng, Skt. Bhikṣusaṁghena; danh từ, giống đực, số ít, biến cách 3.Instrumental: cùng với Tăng đoànTỳ Kheo; Bhikṣu:có động từ căn Bhikṣ (khất thực, khất sĩ…). Hán phiên âm là Bí-sô, Bật-sô, và dịch là Tỷ-kheo, Tỷ-khưu. Saṁghena: biến cách 3.Instrumental; nghĩa là cùng với Tăng đoàn, chưa biến cách là Saṃgha, có động từ căn han: tiêu diệt, diệt trừ; Hán phiên âm là Tăng-già 僧伽, phổ thông dịch ý là hòa (和), chúng (眾), hòa hợp (和合). Tạng ngữ: དགེ་འདུན་ dge ‘dun dịch nghĩa anh ngữ là Sangha, monk, có khi dịch là assembly, spiritual community; aspirants to virtue.

[6] Ở đây, nên hiểu từ từ Skt. Saddharma-mudrā: Pháp ấn Thánh, Thánh Skt. Sad, động từ căn Sat: đích thực, hiện thực, chính xác, vi diệu, thực tiễn,.. Pháp Skt.dharma, động từ căn dhr: bảo toàn, duy trì, sắp xếp, làm cho hiện hữu, duy trì để hiện hữu v.v.. Mudrā: có nghĩa dấu ấn, khuôn dấu, con dấu, ấn tín, v.v.

[7] Pāli. Nanadassana-visudhi, Skt. Budhdṛṣti-Śuddha có động từ căn Śudh, thuần khiết, vô nhiễm

[8]Thiện Tai 善哉, Skt. sādhu. Hán âm: Sa độ 娑度, Tát 薩. Tức là lời khen khi hợp với ý mình. Các đức Phật, khi tán đồng ý kiến của đệ tử, cũng đều nói Thiện tai. (Đại 12, tr.266 c): Phật dạy: Thiện tai! Này A nan, điều ông hỏi rất hay! Ngoài ra, khi tác pháptrì giới cũng dùng Thiện tai. Căn bản Thuyết nhất thiết hữu bộbách nhất yết ma quyển 1 (Đại 24, tr. 456a): Sa-độ (Thiện tai), hễ khi tác pháp, hoặc tùy thờitác bạch việc gì, đều nói Thiện tai, nếu không, sẽ phạm tội việt pháp.

[9] Skt. Bhagavān. Lc.: Bà-già-bà 婆迦婆, Cđ. & Ht.: Thế-tôn 世尊, Ngt.: Bạc-già-phạm薄伽梵.   Bhagavān chủ cách số ít Phạn ngữ, có động từ căn Bhaj: Tôn kính, phụng sự, trau dồi, sắp xếp… Bhagavān nếu chưa biến cách là Bhagavant hay Bhagavat, nghĩa là đấng có hạnh phúc, đấng xứng đáng được tôn thờ… Ý nghĩa xem Pháp Uẩn Túc Luận, T26n02, tr. 461c-462a và Kim cang tiên luận T25n01, tr. 801b.

[10] Skt. Śūnyatā, Pāli. Suññatā, căn Śvi, nghĩa là phồng lên (swell), phiên âm là thuấn-nhã-đa 舜若多 và dịch là không Tánh 空性. An Tuệ, Đại Thừa Trung Quán Thích Luận 4: Nhất thế bất ly không/Nhất thế đắc thành tựu (Đại 30, tr. 144). Trung Luận XXIV.19: apratītya samutpanno dharmaḥ kaścinna vidyate/ yasmāttasmādaśūnyo hi dharmaḥ kaścinna vidyate||19||:  Chưa từng có bất cứ pháp nào không từ nhân duyên mà sinh. Thế nên hết thảy các pháp đều Không, nghĩa là không có tự tánh. La-thập dịch Hán, T30n1564, tr. 0033b13: 未曾有一法/不從因緣生/ 是故一切法/無不是空者 Vị tằng hữu nhất pháp/Bất tùng nhân duyên sinh/Thị cố nhất thế pháp/Vô bất thị Không giả.

[11]無所有 vô sở hữu, Skt. Na vidyate, viết dạng khác là Skt. Ākiñcanya/ ākiṃcanya, Pāli. Ākiñcañña, Thành Duy Thức T31n1585, tr. 0041: “Sự sai biệt của tự Tánh bị nhận thứcsai lầm này được gọi chung là tự Tánh bị biến kế chấp. Tự Tánh như vậy, hoàn toànkhông tồn tại, vì theo lý và giáo (vô sở hữu) nó là cái không thể bắt nắm được.”

[12] 無 妄想 Vọng tưởng. Skt. Na vitatha-saṃjñā: ấn tượnghư vọng, Saṃjñā: căn jñā có nghĩa là: ấn tượng, ý niệm, khái niệm, tư tưởng, hiểu biết v.v..

[13]無所生 vô sở sinh, Na kārajāta, động từ căn jan có nghĩa là nảy sinh ra, khởi sinh, xuất hiện, phát sinh do, hồi sinh, mọc trở lại, kāra: bị lệ thuộc, nương, vin, bám vào, sau này cũng được hiểu là chỗ để nương tựa, để vin theo, Na: tiền tố phủ định từ.

[14] 無所滅Vô sở diệt, Skt. Na kāra narana, Narana có động từ căn Nam-kri, có nghĩa là dừng lại, chấm dứt, kết thúc, qua đi, v.v..

[15] 離諸知見 Ly chư tri kiến, Skt. sarva-diṭṭhi-apagatā, apagatā: đã ra khỏi, vượt qua, ra khỏi; diṭṭhi: thấy biết, nhận biết, tri kiến, nhìn thấy; sarva: bao gồm tất cả, hết thảy.

[16]無色相 Vô sắc tướng, Skt. Na rupalakshana, Sắc 色 Skt. Rūpa, có hai động từ căn: 1/rūp: tạo hình;2/rū: hư hoại, hoại. Cf. Pali, S. iii. 66: “rūpaṃ bhikkhave anattā. rūpañca hidaṃ bhikkhave attā abhavissa nayidaṃ rūpaṃ ābādhāya saṃvatteyya, labbhetha ca rūpe – evaṃ me rūpam hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosi”: Sắc là vô ngã. Nếu sắc là ngã, sắc này không bịnh, và các ngươi có thể mong ước: mong sắc của tôi sẽ như vầy, sẽ không như vầy.  Kośa 1: “rūpaṃ pañcendriyāṇy arthāḥ pañcāvijñaptir eva ca”: Sắc uẩn là năm Căn, Năm Cảnh và Vô biểu ~ Htr. Câu-xá 1, T29n1558, tr.0002b07: 色 者 唯 五 根 五 境 及 無 表; Cđ: 此中偈曰: 色陰謂五根, 五塵及無教. Du-già 1: Sắc có ba loại: 1. Hình sắc. 2. Hiển sắc. 3. Biểu sắc.

[17]離諸有著 Ly chư hữu trước, Skt. Na kvacit pratiṣṭhitena  hoặc  sarva pratiṣṭhitena- apagatā,  pratiṣṭhitaṁ : chấp trước, trú  ẩn, vướng mắc. Đại Phương QuảngTổng Trì Kinh (Đại 9, tr.382): “無著行是菩薩行, 無我行是菩薩行, 空行是菩薩行, 無相行是菩薩行”: Hành động không vướng mắc là hành động của Bồ-tát; Hành động vô ngã là hành động của Bồ Tát; Hành động theo Tánh Không là hành động của Bồ-tát; Hành động vô tướng là hành động của Bồ-tát. Cf. Skt. Vajra.: “Tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena evamapratiṣṭhitaṁ cittamutpādayitavyaṁ yanna kvacitpratiṣṭhitaṁ cittam utpādayitavyam/na rūpapratiṣṭhitaṁ cittamutpādayitavyaṁ na śabdagandharasaspraṣṭavyadharm apratiṣṭhitaṁ cittamutpādayitavyam”: Do vậy, này Subhūti! Với Bồ tát Đại sĩ, phải nên phát khởi  tâm vô trú, tức là phát khởitâm không bị chấp mắc bởi bất cứ cái gì;  Hãy phát khởitâm không bị chấp mắc bởi sắc, phát khởitâm không bị chấp mắc bởi thanh, hương, vị xúc và pháp. T08n0235, tr. 0749c20 – tr. 0749c23: 是故須菩提，諸菩薩摩訶薩應如是生清淨心，不應住 色生心，不應住 聲、香、味、觸、法生心，應無所住 而生其心. 

[18] 攝一切法 Nhiếp nhất thiết Pháp, Skt. saṃgrāha-sarva-dharma; Thuật ký giải thích: «Nhiếp có nghĩa là bao hàm, tu tậpthiện pháp của pháp giới…”. Nhiếp Skt. có nhiều từ: 1/samādāna: nhiếp thọ, nhiếp thủ, thệ nguyện v.v.. 2/ Nhiếp trong Hán dịch thường do từ Skt. saṃgrāha, hoặc parisaṃgrāha: có nghĩa là thâu tóm, gom lại, kết lại, nắm lại thành một khối.

[19] 住平等見 Trụ bình đẳng kiến Skt. Vasati–sama–diṭṭhi; Trụ 住 skt. Vasati: động từ căn vas, Kinh Thắng-man hiểu vas (vasati): trụ, lưu trú; Thành Duy thức luận hiểu căn vās (vāsayati): xông hương; Sama: bình đẳng, ngang bằng, quân bình.

[20]真實見Chân thật kiến, ở đây nên hiểu là như thật tri kiến 如實知見, Skt. yathābhūtaṃ-jñānadarśana, Pāli.  yathābhūta-ñāṇadassana: tri kiến đúng như sự thật, tri kiến giống như thực.

[21]Tam giải thoát môn 三解脫門, Skt. trīṇi vimokṣamukhāni, phổ thông dịch là tam thoát môn 三脫門, tam môn 三門; Trīṇi: Tri hay ti là ba; vimokṣamukhāni: có vimokṣa: tự do, giải thoát, không bị ràng buộc  – Môn 門 skt. mukhāni: Mukha là cửa ngõ, cánh cửa, chứ không phải Pháp môn 法門 Skt. dharma-paryāya. T29n1562, tr.0766a23: 空謂空非我/ 無相謂滅四 /無願謂餘十/ 諦行相相應 /此通淨無漏/ 無漏三脫門 Không là hành tướng không, phi ngã; Vô tướng là bốn hành tướng của Diệt đế; Vô nguyện là mười hành tướng còn lại; Tất cả đều tương ưng với hành tướng của các đế; Thuộc loại tịnh hoặc vô lậu; Nếu vô lậu tức trở thành ba giải thoát môn, ở  Skt. Kośa đoạn này không giống lắm: pravartate(空謂空非我)/ anātmaśūnyatākārābhyāṃ samprayuktaḥ śūnyatāsamādhirdvyākāraḥ (Htr. Không có câu này)/ apraṇihitaḥ satyākārairataḥ paraiḥ (~無願謂餘十 諦行相相應). Kośa: nirmalāstu te vimokṣamukhatrayam| anāsravāstvete trayaḥ samādhayastrīṇi vimokṣamukhānyucyante/ anāsravāstvete trayaḥ samādhayastrīṇi vimokṣamukhānyucyante: Khi các đẳng trì này thuộc loại vô lậu thì chúng được gọi là “cánh cửa giải thoát” (vimokṣamukha, giải thoát môn) bởi vì chúng thật sự là “cánh cửa” (dvāra) của Niết-bàn hay giải thoát (mokṣa). Cf. Htr.: 無漏三脫門【真】釋曰。 此三定若無流。說 名三解脫門。於中無漏者名 三解脫門. 於中無漏者名三解脫門.

[22]歸趣 Quy thú,  Skt. Pratikrāntaḥ, có động từ Prati-krān, Prati– căn kram: quay lại, trở về, trở lại…           

[23] 如實觀察 Như thậtquán sát, Skt. yathābhūtaṃ-vipaśyin (Pāli.  yathābhūta-vipassī); vipaśyin đi từ động từ căn paś (Skt. Vipaśyati – Pāli vipassati): quán sát, thấy rõ, nhìn… Như thậtquán sát, cũng được hiểu là do từ Skt. yathābhūtaṃ-lokita,  Lokita, quá khứ phân từ của động từ căn Lok nghĩa là: quán xét, xem xét, quan sát, nhìn xuống v.v.. dùng ở thì hiện tại trong ngữ pháp bất quy tắc Sanskrit.

[24]Tịch tĩnh xứ 寂靜處,  Skt. Araṇya, Pāli. Arañña, phiêm âm là A- lan-na 阿蘭那, A lan nhã 阿蘭若, A luyện như 阿練茹, A luyện nhã 阿練若.  Phổ thông phiên âm là Lan nhã 蘭若, Luyện nhã 練若.  Araṇya: núi rừng, đồng hoang, cũng hiểu là nơi xa lìa, nơi vắng lặng, nơi không tranh giành. Cf. Vajra.: “Sacenmama bhagavannevaṁ bhavet-mayā arhattvaṁ prāptamiti, na māṁ tathāgato vyākariṣyadaraṇāvihāriṇāmagryaḥ subhūtiḥ kulaputro na kvacidviharati, tenocyate araṇāvihārī araṇāvihārīti”: Bạch Thế Tôn! Nếu con nghĩ rằng, con đắc được A-la-hán, thì đức Như Lai đã không ghi nhận cho con rằng: Subhūti là thiện gia nam tử có đời sốngan tịnh bậc nhất, nhưng không lưu trú ở bất kỳ chỗ nào, nên gọi là lưu trú an tịnh ở trong chỗ sống an tịnh; Hán, Kim Cương,  La Thập (T08n0235,  tr.0749c12): 世 尊！ 我若作是念: 我得阿羅漢道. 世 尊則 不說須 菩 提是樂阿蘭那行者！以 須菩提實無所行，而名須菩提是樂 阿蘭那行

[25]Sắc 色 ở đây là một chi trong ngũ uẩn五蘊, skt. pañca-skandha, xem Cht. 15 dẫn thượng. Tạp A-hàm, Đại 2, tr.15a. Tham chiếu Pāli, S.iii., tr.105: yaṃ kiñci bhikkhu rūpaṃ atītānāgatapaccuppannam ajhattaṃ vā bahiddhā vā oḷālikaṃ vā sukhumaṃ vā hiṇaṃ vā paṇitaṃ vā yaṃ dūre santike vā…: Những gì là sắc, hoặc quá khứ, hoặc vị lai, hoặc hiện tại, hoặc trong, hoặc ngoài, hoăc thô, hoặc vi tế, hoặc thấp kém, hoặc vi diệu, hoặc xa, hoặc gần, tất cả được tổng họp làm một, và gọi đó là sắc uẩn

[26] 苦 Khổ, Pāli. Dukkha, skt. Duhïkha; Tiền tố từ là dus, duh, nghĩa là xấu, ác, có nguy hiểm cho, có hại cho, khó chịu, đau buồn, phiền muộn, tai họa… Câu-xá: Khổ (duḥkha) bởi vì tánh của nó vốn là gian khổ (pīḍanātmakatvāt).

[27]Không 空, Không ở đây là chỉ Không Tánh 空性.Skt. Śūnyatā, Pāli. Suññatā, xem Cht.9 dẫn thượng.

[28]無常Skt. Anitya; nityatā, Pāli. Anicca. chúng xuất hiện rồi biến mất. Luận sư A-tì-đàm diễn giải thêm: cái gì vô thường, cái đó xuất hiện và biến mất trong từng sát-na. Nếu một pháp mà có thể tồn tại kéo dài trong hai sát-na, nó cũng có thể kéo dài thêm nhiều sát-na, và cũng có thể kéo dài vĩnh viễn. Cho nên, nói vô thường, nên hiểu là sát-na vô thường. Câu-xá: Vô thường (anitya) bởi vì khi sinh tức phải phụ thuộc vào các nhân (pratyayādhīnatvāt = pratyayapratibaddhajanmatvāt).

[29]Thoát ly, Skt. Visam: ly khai, tách rời, thoát ra/ Ở đây nếu có vô ngã nữa thì đủ bốn đặc Tánh trong khổ đế: vô thường, khổ, không, vô ngã. Hiển dương 14, tr.547c29: biến tri khổ do vô thường, khổ không, vô ngã. Tạp tập 6, tr. 720a3: quán sátkhổ Thánh đế bắng bốn hành tướng. Biện trung biên 2 tr. 469a12; Madhyānta, k. v. 5 aviparyāsatattvam, chân thậtvô đảo.

[30] Bốn chi phần còn lại trong ngũ uẩn 五蘊, ngũ uẩn skt. pañca-skandha, Pāli. pañca-khandha, còn dịch là Ngũ Ấm 五陰, Ngũ Chúng 五眾, Ngũ Tụ 五聚. Ấm 陰: che đậy,  Uẩn  蘊 Skt. skandha, Pāli. khandha, Hán phiên âm, Tắc-kiện-đà 塞健陀, dịch là tích tụ, loại biệt, tức là năm loại khác nhau về các pháp hữu vi. Còn; gồm: 1. Sắc 色, Skt., Pāli: rūpa; 2. Thọ 受, Skt., Pāli: vedanā; 3. Tưởng 想, Skt. saṃjñā, Pāli.saññā; 4. Hành 行; Skt. saṃskāra; Pāli. saṅkhāra; 5. Thức 識 Skt. Vijñāna, Pāli viññāṇa.

[31]Câu-xá 1, Đại 29, Hán Huyền Tráng, uẩn có ba nghĩa: Hòa hợp tụ, Kiên, Chia đoạn, Skt. Kośa 1: “rāśyāyadvāragotrārthāḥ skandhāyatanadhātavaḥ/”: Uẩn, xứ và giới, có nghĩa là tụ, sinh môn và chủng tộc.”; Tì-bà-sa 74, tr.383c16: «Uẩn có nghĩa là tụ 聚, là hiệp 合, là tích 積, là lược 略.» Vì từ Skt. rāśi, đống, tụ, tích tụ. Theo Biện Trung Biên luận, Trung, Đại 31, uẩn cũng có ba nghĩa: Không phải một, Tóm lược và Chia đoạn.

[32] Tam-miệu 三藐, Skt. Samyak: trực tiếp, đích thực, hiện thực, chính xác, hợp lý…. Như vậy chánh giải thoát , dựa vàoý nghĩa và sát theo từ nguyên skt. dịch là: giải thoát trực tiếp; tức là không qua bất kỳ một đối tượng, phân biệt, phương tiện nào.

[33] 空解脫門 Không giải thoát môn, Skt. śūnyatavimokṣamukha. Câu-xágiải thích: “śūnyatādyālambanatvāttannām/ teṣāṃ punaḥ— ālambete aśaikṣaṃ dvau śūnyatā cāpyanityataḥ/ aśaikṣaṃ samādhiṃ dvāvaparasamādhī ālambete/ śūnyatāśūnyate aśaikṣaṃ śūnyatāsamādhimālambate śūnyatākāreṇa: Không khôngđẳng trì xem không đẳng trì – vốn quán sát các pháp là không và vô ngã – như là không mà không phải là vô ngã, bởi vì sự quán sát về vô ngã (anātman) không gợi lên sự kinh sợ giống như sự quán sát về không (śūnya). Cđ: 以空定等為境界故。 彼名空空定等。於中偈曰。 二定緣無學。由空無常相。 釋曰。 有二別定。 緣無學諸定為境。空空定緣無學空定為境。由空行相故。Htr.: 其相云何。頌曰 重二緣無學 取空非常相. 論曰。此三等持緣前空等取空等相故立空空等名. 空空等持緣前無學空三 摩地取彼空相。 空相順厭 勝非我故. Câu-xá cũng nói: śūnyatālambanavimokṣamukhaṃ/aśubhālambanaśca alobho ’śubha iti/śūnyatetyucyate: Cũng giống như trường hợp gọi giải thoát môn(vimokṣamukha) là không (śūnya) bởi vì pháp này có sở duyên là không hoặc vô ngã, gọi vô tham (alobha) là bất tịnh (aśubhā) bởi vì pháp này có sở duyên là các pháp bất tịnh. Cđ: 緣空為境解 脫門。說名空解脫 門。又如無貪觀緣不淨 相，起說名不淨觀; Htr.: 緣 空解脫門，說名 為空。緣不淨 無貪，說為不淨.

[34]Tam ma địa 三摩地, Skt. Samādhi đi từ động từ dha, có nghĩa là đặt vào một điểm, nhóm lại, tụ lại,… Hán phiên âm Tam muội 三昧, Tam ma địa 三摩地, Tam ma đề 三摩提, Tam ma đế 三摩帝, dịch là: Đẳng trì 等持, Định定, Chính định正定, Định ý 定意, Điều trực định 調直定, Chính tâmhành xứ 正心行處. Thông thường trước đây có lẽ thường lầm ba từ: Tam ma địa 三摩地 (Skt. Samādhi, Tam muội 三昧; Đẳng trì 等持), Tam ma bát để 三摩鉢底 (Skt. Samāpatti:  Đẳng chí 等至, Chính thụ 正受, Chính định 正定,  Hiện tiền 現前) và Tam ma hi đa 三摩呬多(Skt. Samāhita, Đẳng dẫn 等引, Thắng định 勝定) đều có thể dịch là Tam muội三昧. Nhưng thực ra theo Đại Thừa Nghĩa Chương q.13:  Tam muội chỉ là Tam-ma-địa. Tam muội ở đoạn này, theo Kośa: śūnyatāśūnyatāsamādhi, apraṇihitāpraṇihitaḥsamādhi, ānimittānimittaścasamādhi: Không khôngtam muội, Vô nguyệnvô nguyệntam muội, Vô tướngvô tướng tam muội.  Cf. Htr.: 一空空 。二無願無願。三 無相無相。Cf. Cđ: 有空 空定。有無願無願 定。有無相無相定

[35] 色境 Skt. Rūpa-visaya: đối cảnh của sắc, Du-già 51 (tr. 581a9): Như một nhãn thức, có khi trong một thời điểm đối với một sự cảnh chỉ tiếp nhận một sắc tướngthuần nhất; cũng có khi trong một thời điểm đồng loạttiếp nhận nhiều loại sắc tướng khác nhau. Nhưng, giải thích của Hữu bộ (cf. Tập thành biên 31, tr. 663c):giả thiết, sát na thứ nhất, nhãn thức duyên sắc cảnh. Sát nha thứ hai, nhãn thức diệt, ý thức sinh, cũng duyên sắc cảnh ảnh. Thành Duy Thức, Chương 5: Cũng như đang chiêm bao, chưa tỉnh giác, thì không thể tự mình biết được điều đó, phải đợi sau khi tỉnh giấc, hồi ức mới biết; Cảnh sắc trong lúc ta giác tỉnh cũng vậy, khi chưa thật sự giác ngộ thì cũng không thể tự mình biết rõ được; chỉ đến khi trực tiếp giác ngộ, bấy giờ mới biết rõ. Chưa giác ngộ trực tiếp, luôn luôn sống trong chiêm bao, cho nên Phật nói là đêm dài sinh tử. Do bởi chưa rõ sắc cảnh duy chỉ là thức. Trong Kośa I, không dùng từ Rūpa-visaya, mà dùng từ rūpāyatana: sắc xứ 色處: tức màu sắc và hình dáng: “na rūpāyatanaṃ tena svākṣamuktānanugrahāt||39||”: Sắc xứ không phải là thức ăn/ Vì không tăng ích căn và các bậc giải thoát. Cf. Cđ: 非色 入由此。不利自根 脫. Huyền Tráng diễn kỹ ra thành tụng, T29n1562, tr. 0509c05: 有情由食住/段欲體唯三/非色不能益/自根解脫故: Hữu tìnhtồn tại nhờ ăn uống. Đoạn thực ở Dục giớibao gồm ba xứ. Sắc xứ nó không phải là thức ăn. Do không tăng ích căn và các bậc giải thoát.

[36] Đây là năm chi phần còn lại của lục cảnh六境 Skt. ṣaḍ viṣayāḥ, còn gọi là lục trần, lục vọng. Câu-xá còn gọi lục cảnh là lục giới: rūpāṇi ca yāni cakṣuṣā ‘paśyat, paśyati, drakṣyati vā, tāni sabhāgāni/ tatsabhāgāni caturvidhāni/ yānyadṛṣṭānyeva niruddhāni, nirudhyante, nirotsyante vā, yāni cānutpattidharmīṇi/ evaṃ yāvat spraṣṭavyāni/ svendriyakāritreṇa sabhāgatatsabhāgāni veditavyāni/: Sắc giới nếu đã được, đang được và sẽ được nhãn nhìn thấy thì gọi là đồng phần; nếu không được nhìn thấy vì nhãn thức đã diệt, đang diệt và sẽ diệt hoặc không sinh thì sắc giới được gọi là bỉ đồng phần. Cho nên các giới thanh, hương, vị, xúc cũng như vậy; tức mỗi cảnh sở duyên này khi đối với căn của mình đều có tác dụng riêng. Cf. Htr.: 色界為眼已正當 見，名同分色。彼同分色，亦有四種.  謂非眼 見，已正 當滅，及不生法。廣 說乃至觸界亦爾。各對自根 ，應說自用，應知 同分及彼同分.  Cđ: 色者若已 見正見當見，名有 等分。非 等分有四種。若色非所 見，已滅正滅當滅 ，無生為法。名非 等分。乃至觸亦 爾。由自根功 能，應知 色等有 等分非等分義. 各對自根 ，應說自用，應知 同分及彼同分。

[37]無想解脫門 Vô tưởnggiải thoát môn, Skt. animittavimokṣamukha, Huyền Tráng dịch là Vô tướnggiải thoát môn無相解脫門. Giải thích của Kośa ix: ānimittānimittastu śāntato’saṅkhyayā kṣayam/ ānimittānimittastu samādhiraśaikṣasyānimittasyāpratisaṅkhyānirodhamālambate/ śāntākāreṇa; anāsravasya pratisaṅkhyānirodhābhāvāt/na nirodhapraṇītaniḥsaraṇākāraiḥ; anityatānirodhasādhāraṇatvād, avyākṛtatvād, avisaṃyogāc ca: Vô tưởngvô tưởngđẳng trì duyên phi trạch diệt (asamkhyākṣaya) và xem nó là tĩnh (śānta). Có nghĩa là vô tưởngvô tưởngđẳng trì có sở duyên là phi trạch diệt (apratisaṃkhyānirodha) của vô tưởngđẳng trì, và quán sátdiệt pháp (nirodha) này dưới hành tướng “tĩnh”. Nó không lấy trạch diệt (pratisaṃkhyānirodha) của vô nguyệnđẳng trì làm sở duyên bởi vì đẳng trì này vốn thuộc vô lậu (anāsrava) và không thể có “trạch diệt” về những gì thuộc tánh vô lậu. Cf. Cđ.: 無相 無相定。靜相非擇 滅。釋曰。無相 無相定。緣無學無 相定非擇滅為境。由寂靜行相 故。不由滅。妙離 行相。何以故。與 無常滅同故。無記 性故。非永出離故 。Htr.: 後緣 無相定 非擇滅為 靜, 無相無相即 緣無學無相三摩地 非擇滅為境。以 無漏法無擇滅故。 但取靜相非滅妙離 。 濫非常 滅故。是無記性故 。非離繫果故。

[38] T31n1585, tr. 0031b17: 煩惱謂貪瞋癡慢疑惡見: Phiền não gồm tham, sân, si, mạn, nghi và ác kiến. Thành Duy Thức, Chương iv: Vì tham, sân, si, tương ưng sáu thức, chính xác thuộc nhóm phiền não, có ưu thể trong sự khởi ác, do đó lập chúng làm bất thiện căn. Đoạn trừ chúng tất do đối trị chung và riêng. Chung, là do huệ có Tánh chất thiện; riêng là do ba căn. Do vậy, tất phải có vô si riêng biệt […] Ba căn tham, sân, si câu sinh hay phân biệt tất cả đều có thể tương ưng với cả năm thọ. Tham khi gặp duyên trái nghịch thì sinh ưu khổ. Sân mà gặp thuận cảnh thì sinh vui sướng. Sthiramati: vikṣepo rāgadveṣamohāṃsikaś cetaso visāraḥ/ vividhaṃ vikṣipyate ‘nena cittam itivikṣepaḥ/ Tán loạn, đó là sự lưu tán của tâm, là thành phần của tham, sân, si. Nó làm cho tâm bị phần tán thành đa dạng nên gọi là tán loạn. Tạp tập 1 (tr. 699b15): “Tán loạn 散亂 (Skt. vikṣepa) đó là tham, san, si phần. Thể của nó là sự lưu tán của tâm. Câu-xá, Htr.: Bốn tùy miên được đoạn trừ bởi Tu đạo; đó là tham, sân, si, mạn bởi vì những ai đã kiến đế đều có thể đoạn trừ các tùy miên này nhờ sự tu tậpThánh đạo (mārgābhyāsa).

[39] 我 見 Ngã kiến, skt. ātmadṛṣṭi. Ātmanthuật ngữ quan trọng của Upanisad và Vedā, đi từ động từ căn van: hơi thở, hô hấp. Nên theo ngữ học này, thì Nirātman tức là không có thần ngã, tự ngã, linh hồn… có gốc rễ từ hơi thở hay hô hấp.  Câu-xá  giải thích (rải rác): Người ngu (bāla) hay dị sinh (pṛthagjana) vì không hiểu được (apajānan) duyên khởi chỉ là các hành, tức là các pháp hữu vi (saṃskṛta), nên mới khởi ngã kiến (ātmadṛṣṭi)… Có luận sư cho rằng toàn bộhữu thân kiến tạo thành đảo kiến về ngã (ātmaviparyāsa) chứ không phải chỉ có ngã kiến (ātmadṛṣṭi), tức bao hàm cả ngã sở kiến (ātmīyadṛṣṭi). .. ngã kiến có hai nhánh (dvimukhī) là kiến chấp về ngã và kiến chấp về những gì thuộc ngã (aḥmkāra, manakāra)… Ba loại mạn đầu tiên (ngã thắng mạn, ngã đẳng mạn, ngã liệt mạn) chính là các loạidựa vào ngã kiến… Nếu đã có ngã kiến (ātmadṛṣṭi) đối với ngũ thủ uẩn thì cũng sẽ có ngã ái (ātmatṛṣṇā) ) đối với ngũ thủ uẩn… sự sai lầm của ngã kiến không thể khởi dậy ở các thánh giả không thẩm lự bởi vì loại tà kiến này chỉ là một sản phẩm của sự suy đạc (saṃtīrakatvāt)….Tỳ-bà-sa: Vô ngã (anātmaka) bởi vì trái vớingã kiến(ātmadṛṣṭi).

[40]Ngã sở kiến 我所見, Skt. ātmīyadṛṣṭi,Câu xá: dẫn Tỳ-bà-sa: và kinh còn nói: “Người nào cho rằng ngã có lực tự tại đối với ngũ thủ uẩn (upādānaskandhas) tức có ngã sở kiến”. Vì thế ngã sở kiến khác với ngã kiến vốn là nơi xuất phát của nó… luận sư Tỳ-bà-sa: Không (śūnya) bởi vì trái vớingã sở kiến (ātmīyadṛṣṭivipakaṣa).

[41]Kiến văn giác tri 見聞覺知. Skt. dṛṣṭa-śruta-mata-jñāta. Kinh Duy-Ma: “dharmo dṛṣṭaśrutamatavijñātannāsti; ye dṛṣṭaśrutamatavijñāte caranti te dṛṣṭaśrutamatavijñātakāmāḥ, na tu dharmakāmāḥ|”: Pháp không thể được thấy, được nghe, được cảm nhận, được nhận biết.Nếu hành nơi sự thấy, nghe, cảm, biết; đó chỉ là thấy, nghe, cảm, biết chứ chẳng phải tìm cầu pháp. Thuyết Vô Cấu Xưng kinh sớ, mười hai quyển, T 38 No 1782, Đường, Khuy Cơ soạn, dẫn Đối pháp luận: Được tiếp nhận bởi mắt là thấy (kiến, dṛṣṭa ); bởi tai là nghe (văn, śruta); bởi tri giáctự nhiên mà biết như vậy như vậy là cảm nhận (giác, mata); nhận thức nội tại là nhận biết (tri, jñāta). Đại trí độ 1, Đại 25: Chẳng kiến, văn, giác và tri/ Cũng chẳng phải do trì giới/ Chẳng không phải kiến văn/Chẳng không do trì giới/Luận như vậy bỏ hết/Cũng bỏ ngã, ngã sở/Không vướng kẹt các pháp tướng/ Như vậy mới đắc đạo”.

[42]因緣 Nhân duyên, Nhân, Skt.Hetu, năng lực hay động cơ tác động; Duyên, Skt. Pratītya, là sự hướng đến, Anh dịch là Condition, Pāli. Paticca là duyên hay điều kiện, phụ thuộc. Māhyamika, Ngài Nāgārjunagiải thích chữ Pratīya như sau: “Utpadyate pratītyemān itīme pratyayaḥ kīla” (Mādhyamika-prātyaya-parīksa gāphas). Nghĩa là, do làm điều kiện cho cái kia sinh khởi, những cái này người ta gọi là Duyên. Câu-xá: 生能生所生 非離因緣合: Sinh tướng có thể sinh ra pháp phải sinh/Nhưng không thể tách rời sự hòa hợp các nhân duyên.

[43] 識 Thức, Skt. vijñapti mà Hán dịch là thức, thay cho từ được dùng trong kinh điểnnguyên thủy là vijñāna, chỉ cho sáu thức, mà Hán cũng dịch là thức.Câu-xá (rải rác): vì phân biệt nên gọi là thức (vijānātītivijñānam)…/ 心意識體一/ 心心所有依 /有緣有行相/ 相應義有五: Tâm, ý và thức có cùng thể. Tâm và tâm sở có sở ySở duyên, hành tướng Và tương ưng. Về tương ưng có năm ý nghĩa. Tâm (citta) là sự tập khởi (cinoti) (cả thiện pháp và bất thiện pháp). Tâm được gọi là ý (mana) khi có sự hiểu biết (tư lương, manute); và được gọi là thức (vijñāna) khi có sự phân biệtsở duyên (ālambanaṃ vijānāti).

[44] 識蘊 thức uẩn, Skt.vijñāna-skandha，Pali. viññāṇa-khandha, Xem cht. 31, dẫn thượng. Câu-xá 1: 識 為 各 了 別 此 即 名 意 處 及 七 界 應 知 六 識 轉 為 意: Thức là liễu biệt, Được gọi là ý xứ Và bảy giới. Nên biết rằng Sáu thức chuyển thành ý. Thức (vijñāna) là sự liễu biệt các cảnh giới, là sự nắm bắt tướng trạng của các cảnh giới. Thức uẩn có sáu loại thức khác nhau là nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức và ý thức. Đối với thức uẩn, về xứ có ý căn (ý xứ, māna-āyatana). Về giới có bảy giới là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, tỷ thức giới, thiệt thức giới, thân thức giới, ý thức giới (manovijñānadhātu) và ý giới (manodhātu). Ý giới do sáu thức trước chuyển thành… Thức uẩnlập thànhý xứ và bảy giới là sáu thức và ý giới…Chỉ trừ một điểm khác biệt đối với thức uẩn là nếu nương vào năm căn thì gọi là thô, nếu nương vào ý căn thì gọi là tế; hoặc dựa vào các tầng của thế giới (địa, bhūmi) để trình bày. Một thức thuộc về thô hay tế tùy theo chỗ nương tựa của nó là một tầng ở dưới (hạ địa) hay một tầng ở trên (thượng địa)… Xúc là pháp sinh khởi từ sự hòa hợp của ba pháp; tư (manaḥsaṃcetanā) là ý nghiệp (mānasa karma); thức là thức uẩn. Ba loại thức ăn này chỉ có tánh hữu lậu và cả ba giới đều có.

[45]無作解脫門 vô tácgiải thoát môn, Skt. apraṇihitavimokṣamukha. Huyền Tráng dịch là 無願解脫門 vô nguyệngiải thoát môn, giải thíchKośa ix: apraṇihitāpraṇihito ’pyaśaikṣamapraṇihitamanityākāreṇa/na duḥkhato na hetvādito ’nāsravasyātallakṣaṇatvānna mārgākāraiḥ dūṣaṇīyatvāt : Vô nguyênvô nguyệnđẳng trì duyên vô nguyệnđẳng trì của hàng vô học – tức loại đẳng trì vốn quán sát các sự vật dưới hành tướngvô thường, khổ, v.v. và xem loại đẳng trì này là vô thường. Vô nguyệnvô nguyệnđẳng trì không xem vô nguyệnđẳng trì là khổ (duḥkha), cũng không phải là nhân, tập, duyên, sinh (hetu-samudaya-pratyaya-prabhava); bởi vì vô nguyệnđẳng trì vốn thuộc vô lậu cho nên không phải là khổ, không phải là nhân: Cho dù vô nguyệnđẳng trì là đạo (mārga) thì vô nguyệnvô nguyệnđẳng trì cũng không xem nó là đạo, như, hành, xuất (mārga-nyāya-pratipad-nairyāṇika) bởi vì mục đíchhành giảtheo đuổi là chán bỏ vô nguyệnđẳng trì. Cđ.: 無願無願定。緣無學無願定為 境。由無常行相故 。 不由苦 及因等行相。無流 法不以彼為相故。 不由道諦行相彼所 應厭背故。Htr.: 無願無 願緣前無學無願等 持取非常相。不取苦因等非無 漏相故不取道等為 厭捨故。

[46]究竟 cứu cánh, Skt. uttara. Thuận chính lý 10 (tr. 388b27): “Thế Tôn nói, hết thảy các pháp dục là gốc rễ, tác ý dẫn sinh, xức tập hợp, thọ tùy lưu, niệm tăng thượng, định dẫn đầu, huệ tối thắng, giải thoát là kiên cố, Niết-bàn là cứu cánh” … Vajra. tr. 74.12: tathāgata iti subhūte bhūtatathatāyā etad adhivacanam/ tathāgata… anutpādadharmatāyā etad adhivacanam/ …dharmocchedasyaitad adhivacanam/ …atyāntānutpannasyatad adhivacanam, «Này Tu-bồ-đề, Như Lai là từ đồng nghĩa vớiChân như, với vô sinh pháp Tánh, pháp đoạn diệt, cứu cánhkhông sinh khởi».

[47] Skt. Kośa: nirmalāstu te vimokṣamukhatrayam/anāsravāstvete trayaḥ samādhayastrīṇi vimokṣamukhānyucyante/śūnyatā vimokṣamukham, apraṇihitam, ānimittaṃ vimokṣamukhamiti; mokṣadvāratvāt /punaścocyante/śūnyatāśūnyatādyākhyāstrayo’parasamādhayaḥ/ śūnyatāśūnyatā, apraṇihitāpraṇihitaḥ, ānimittānimittaśca: Khi các đẳng trì này thuộc loại vô lậu thì chúng được gọi là “cánh cửa giải thoát” (vimokṣamukha, giải thoát môn) bởi vì chúng thật sự là “cánh cửa” (dvāra) của Niết-bàn hay giải thoát (mokṣa). Như vậy có không giải thoát môn, vô nguyệngiải thoát môn, vô tướng giải thoát môn, đó gọi là ba giải thoát môn.  Cf. Chân Đế: 淨三解脫門。釋曰。 此三定若無流。說名三解脫門。 謂空解脫門。無願解脫門。無相解脫門。由彼是解脫門故。由別義於彼更說別名。偈曰。空空等名定。復有三別定。釋曰。有空空定。有無願無願定。有無相無相定。Htr.: 無漏三脫門, 於中無漏者名三解脫門. 能與涅槃為入門故。契經復說三重等持。一空空。二無願無願。三無相無相。

[48] Pháp Dharma, ở đây nên hiểu là dịch từ Skt. Dharmaparyāyaḥ hay Tib.: ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས།: Pháp Thoại, Pháp bản. Kim cương, Lưu chi và Huyền Tráng đều dịch là Pháp môn 法門 (Đại8, tr. 754b10; Đại 7,  tr. 768c13). Cấp Đa (Đại 8, tr.768c13): pháp bản 法本.

[49]皆大歡喜 giai đại hoan hỷ. Skt. Abhyandan: sung sướng đón mừng, động từ abhi-nand: vui thích. Do hiểu ngữ pháp Skt. khác nhau nên dịch từ này khác nhau, Chân đế (Đại 8, tr.766b27): 踊躍歡喜dũng dược hoan hỷ.