Giới Thiệu Phẩm Phương Tiện Trong Kinh Pháp Hoa Phạn – Tạng

1/ Đối chiếu “Phẩm Phương Tiện” trong các truyền bản.

1.1.Nguyên điển Sanskrit

Theo Kinh Pháp Hoa nguyên điển Sanskrit Devanagari được lưu trữ trong Buddhist Sanskrit Texts 6[1], do Kerne và Najo -Fumio dựa vào các bản Sanskrit cũng như các đoạn phiến tìm thấy ở các nước mà so sánhđối chiếu rồi tập thành सद्धर्मपुण्डरीकसूत्रम् Saddharmapuṇḍarīkasūtra vào năm 1913, gồm có 27 phẩm,…

Phẩm Phương Tiện, thuộc phẩm thứ hai với nhan đề đầy đủ là: उपायकौशल्यपरिवर्तः upāyakauśalyaparivartaḥ:Phương tiện thiện xảo phẩm.

Trừ phần trường hàng ra, phẩm này theo bản Sanskrit Devanagari có tổng cộng 145 bài chỉnh cú.  

Đối chiếu với Phẩm Phương Tiện bản Saddharmapuṇḍarīka-sūtra được chuyển âm La-tin do Prof.U.Wogihara và C. Tsuchida biên tập và hiệu chú cẩn thận, cước chú với Nhật, Hán và Tạng ngữ[2], thì  nhan đề, thứ tự, nội dung và số lượng chỉnh cú hoàn toàn tương đồng.

Kinh Pháp Hoa, có rất nhiều bản dịch với nhiều ngôn ngữ khác nhau, đã được dẫn kể cụ thể trong phần Tiểu sử truyền dịch KinhPháp Hoa, ở đâychúng ta chỉ so sánh với một vài bản dịch tiêu biểu của Kinh Pháp Hoa.[3]

1.2. Tạng bản

Kinh Pháp Hoa Tạng ngữ nhan đề: “དམ་ཆོས་པད་མ་དཀར་པོའི་མདོ dam chos pad-ma dkar po’i mdo”[4], được lưu trữ trong Tạng Peking và Derge, bản này gồm có 27 phẩm, số lượng và thứ tự phẩm giống như Saddharmapuṇḍarīkasūtra được lưu trữ trong Buddhist Sanskrit Texts 6.

Tên Kinh phổ thông còn được viết là: དམ་པའི་ཆོས་པད་མ་དཀར་པོ་Dam pa’i chos pad ma dkar po (Chánh PhápBạch Liên HoaĐại Thừa Kinh正法白蓮華大乘經); Bản Tạng ngữ gọi Phẩm Phương Tiện là: ཐབས་ལ་མཁས་པའི་ ལེའུ་ གཉིས་པ་ ནི་ Phẩm thứ hai[5]: sự thiện xảo trong phương tiện[6], phẩm này có 145 bài chỉnh cú, nhưng nội dung một số bài chỉnh cú diễn tả dài dòng hơn bản Sanskrit, ví dụ như bài chỉnh cú số 2, số 3, số 6 của Tạng bản v.v…

Ngoài ra còn có bản དམ་པའི་ཆོས་པད་མ་དཀར་པོ་ཞེས་བྱ་བ་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་མདོ། [7]Dam-paḥi chos pad-ma dkar-po shes-bya-ba theg-pa chen-poḥi mdo thuộc tạng Peking     No 0781, và Derge No 0113, dịch giả Tây Tạng là Sna-nam ye-śes sde và dịch sư Ấn Độ là Surendrabodhi. Bản này được nói là dịch từ bản Sanskrit षद्धर्मपुण्डरीक​नाम​महायानसूत्र​ Saddharmapuṇḍarīka-nāma-mahāyānasūtra[8]. Phẩm Phương Tiện, cũng thuộc phẩm thứ hai của bản Tạng này.

Điểm chú ý ở đây là bản chú giải དམ་པའི་ཆོས་བུཎྜ་རཱི་ཀའི་འགྲེལ་པ Dam-paḥi chos puṇḍa-rī-kaḥi ḥgrel-pa(Saddharmapundarika vṛtti) ký hiệu 222. Di, No. 4017, do Saḥi rtsa-lag dịch (Pṛthivī-bandhu-mitra), bản này chú giải khá cận thận, đặc biệt phẩm Phương Tiện được giải thích khá đặc biệt và độc đáo. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, đây là dịch phẩm của dịch sư Ḥgos chos-grub[9], chứ không phải là Saḥi rtsa-lag.  

1.3. Anh bản

Bản The Lotus of the True Law, Do Kern, dịch từ bản Phạn văn Népal, năm 1880, gồm có 27 phẩm, hiện có ở trong The Sacred of the East[10]. Bộ kinh này được đưa vào quuyển thứ 21 trong pho sách “Đông Phương Thánh Thư” (sacred Books of the East). Phẩm Phương Tiện thuộc tương đương với phẩm thứ 2: “Chapter ii. Skilfulness”: sự khéo léo. Phẩm Skilfulness chỉ có 144 bài chỉnh cú, chênh lệch một bài so với bản Sanskrit hiện có. Nội dung của phẩm Skilfulness này, cũng như toàn bộ 27 bảy phẩm của The Lotus of the True Law, vì được dịch từ bản Phạn văn Népal, nên nội dung và các chi tiết cũng gần giống như Phạn bản do Kerne và Najo –Fumio biên tập.

Một trong những bản dịch Anh ngữ từ bản Hán của La-thập, được ưa thích và phổ biếnrộng rãi, có bản dịch của học giả Burton Watson nhan đề: The Lotus Sutra[11], xuất bản tại New york, năm 1993. Phương tiện phẩmtương ứng phẩm thứ hai của bản dịch này: “chapter 2. Expedient Means”: Chương 2. Phương tiện thiết thực/phương tiện hữu hiệu/phương tiện tốt đẹp v.v.. Về hình thức và nội dung đều gần giống bản Hán La-thập.

1.4. Pháp bản

Bản Le Lotus De La Bonne Loi, do Burnouf dịch từ nguyên bản tiếng Phạn, công bố và in lần đầu vào năm 1852[12]. Sau đó, lần xuất bản phổ biếnrộng rãi nhất trên thế giới vào năm 1976, đã được nhiều học giả lớn đánh giá và ca ngợi; Bản dịch này Phẩm Phương tiện tương đương với phẩm thứ hai “Chapitre II. L’habilé Dans L’emploi des moyens”: Chương II. Sự thiện xảo trong việc sử dụng các phương tiện. Bản này cũng có 144 bài chỉnh cú[13], nội dung các bài chỉnh cú tương tự như Saddharmapuṇḍarīkasūtra thuộc Buddhist Sanskrit Texts No 6.

1.5. Hán bản

Đại Tạng Kinh 9, số hiệu 262, trang 01a01, Diệu Pháp Liên Hoa kinh, 7 quyển sau đổi thành 8 quyển do Cưu Ma La Thập (Kumaraiva) dịch vào năm Hoằng Thỉ thứ 8 (406) đời Diêu Tần[14]. Phương Tiện Phẩm bản Sanskrit tương đương Phẩm thứ hai với nhan đề trong bản dịch ngài La-thập: “方便品 Phương Tiện Phẩm”[15]. Do sự ngắt câu khác nhau giữa các nhà nghiên cứu, nên số lượng bài chỉnh cú cũng bất đồng. Phổ thông người ta chấp nhận cách phân chia thành 114 bài chỉnh cú, cách chia cũng giống như bản dịch Anh ngữ The Lotus of the True Law của Kern.  Do cấu trúc ngữ Pháp dị biệt giữa Sanskrit và Hán ngữ, nên thành ra khi dịch Việt ngữ Kinh Pháp Hoa từ Hán ngữ đã mắc phải một vài trường hợpsai lầmnghiêm trọng, cụ thể ở đây là một số đoạn và một số bài chỉnh cú Phẩm Phương Tiện mà ở phần tiếp sau chúng ta sẽ đề cập đến.

Đại Tạng Kinh 9, số hiệu 263, trang 63a02, Chính Pháp Hoa Kinh, 10 quyển, 27 phẩm[16], do Pháp Hộ dịch lần cuối vào năm thứ 7, niên hiệu Thái Khang (286 TL.) đời Tây Tấn[17]. Phẩm Phương Tiện tương đương Phẩm thứ 2: “Thiện Quyền 善權”[18], phần trường hàng rất ngắn, đa phần nội dung trình bày dưới dạng chỉnh cú. Các chi tiết phẩm này, khác biệt rất nhiều so với bản Sanskrit và bản Tây Tạng ở trên.

Đại Tạng Kinh 9, số hiệu 264, trang 134b24, Thiêm Phẩm Diệu pháp Liên Hoa Kinh, 7 quyển, 27 phẩm[19], do Xà-na-quật-đa (Nanagupta) và Đạt-ma-cấp-đa (Dharmagupta) dịch năm đầu Nhân Thọ đời Tùy (601 TL)[20]. Tương đương với Phẩm Phương Tiện Quyền Xảo bản Sanskrit là phẩm ii. “Phương tiện”, Trừ phần trường hàng ra, rất nhiều bài chỉnh cú có nội dung gần giống với bản Phạn do Kerne cùng Najo –Fumio biên tập và bản Tây Tạng དམ་ཆོས་པད་མ་དཀར་པོའི་མདོ dam chos pad-ma dkar po’i mdo.

II/ Ý nghĩa “उपायकौशल्य​upāyakauśalya – Phương Tiện Thiện Xảo”

II.1. Từ nguyên

Được tự tại trong các phương tiệntu tập các bồ-đề đã chứng được, là điều cực kỳ khó khăn[21]. Ngài Sthiramati (An Tuệ) nói: “न हि ज्ञानाभिधानव्यतिरिक्तोऽ न्यपदार्थस्वरूपपरिच्छित्त्य उपायोऽ स्ति na hi jñānābhidhānavyatirikto’ nyapadārthasvarūpaparicchitty upāyo’ sti”: nếu không có nhận thức và ngôn ngữ, không có phương tiện nào để phán định bản chất của hiện thực nơi cái khác. Tối thắng về phương tiện thiện xảo: cần phải được nhiếp thọ bởi trí vô tướng. Phương tiện thiện xảogồm có hai dạng: phương tiện thiện xảo về hồi hướng, phương tiện thiện xảo về bạt tế.

Vậy Phương tiện thiện xảo là gì?

Phương tiện thiện xảo nguyên ngữ Sanskrit gọi là उपाय कौशल्य​ upāyakauśalya, Hán phiên âm âu-hòa câu-xá-la, được cấu tạo từ hai vế upāya và kauśalya.

Upāya: chỉ sự tiếp cận:

–          động từ √I, có nghĩa đi hay đến

–          upa, tiền tố chỉ hướng đến gần, sự tiếp cận, theo sau, gần gũi, thân cận…Hán dịch là cận 近, tùy 隨;

–          upa cũng chỉ vị trí ở gần hay ở trên.

Nên upāya có nghĩa phương tiện, phương pháp hay cách thức thực hiện.

Và Upa + động từ căn I, ta sẽ có từ upaiti (upa-√i- 2), làm động từ, số ít,  đệ tam nhân xưng, có nghĩa là đạt đến, thành tựu, Tạng ngữ có từ tương đương là འགྲོ nó còn gần nghĩa với động từ căn gam (đi).

Như vậy, suy rộng ra upāya có nghĩa là phương tiệnthi thố hay cách thức thực hiện để đạt đượcmục đích.

Kauśalya, gốc là do hình dung từ kuśala, giống đực, số nhiều, dụng cụ cách, có nghĩa là thiện, lành, tốt đẹp hay khéo léo;

Tạng ngữ gọi Kauśalyalà  དགེ་བ། : thiện lành (wholesome). Hán dịch là  Thiện,  cũng dịch là “thắng trí”  là chỉ nghĩa tuệ giác bén nhạy.

Cho nên, tổng quát mà nói उपायकौशल्य​ upāyakauśalya hay phương tiện thiện xảo, có nghĩa là cách thức hoạt dụng phương tiệnlinh hoạt để đạt đượcmục đích, hay trí giác bén nhạy để tiếp cận vấn đề, một sự việc v.v..

II.2. Đối chiếu trong các bản dịch

Từ उपाय कौशल्य​ upāyakauśalya tương đương trong một số bản dịch như sau:

-Tạng ngữ (དམ་ཆོས་པད་མ་དཀར་པོའི་མདོ dam chos pad-ma dkar po’i mdo)[22] dùng chữ:  ཐབས་ལ་མཁས་པ thabs la mkhas pa’i: thiện xảo trong phương tiện.

-Kern(The Lotus of the True Law)[23], dùng chữ Skilfulness: phương tiện hay sự khéo léo.

-Burton Watson (The Lotus Sutra)[24], dùng chữ Expedient Means: Phương tiện thiết thực/phương tiện hữu hiệu/phương tiện tốt đẹp v.v..

Phổ thông Anh ngữ còn dịch upāyakauśalya là skill in means; skill in method.

-Burnouf  (Le Lotus De La Bonne Loi)[25], dùng chữ Pháp : L’habilé Dans L’emploi des moyens”: Sự thiện xảo trong việc sử dụng các phương tiện.

– La-thập, Đại Tạng Kinh 9, số hiệu 262, trang 01a01 (Diệu Pháp Liên Hoa kinh)[26], dùng chữ 方便Phương Tiện.

– Pháp Hộ, Đại Tạng Kinh 9, số hiệu 263, trang 63a02 (Chính Pháp Hoa Kinh)[27], dùng chữ Thiện Quyền 善權[28].

– Xà-na-quật-đa (Nanagupta) và Đạt-ma-cấp-đa (Dharmagupta), Đại Tạng Kinh 9, số hiệu 264, trang 134b24 (Thiêm Phẩm Diệu pháp Liên Hoa Kinh), cũng dùng chữ 方便 Phương tiện như bản La-thập

– v.v..

II.3. Ý nghĩa

Về ý nghĩa của Phương tiện, Ngài Thế Thângiải thích như sau:

“ धर्माणाम़् प्रविचयम अन्तरेण नास्ति / क्लेशानाम़् यत उपशान्तये ऽभ्युपायह़् dharmāṇāṃ pravicayam antareṇa nāsti kleśānāṃ yata upaśāntaye ’bhyupāyaḥ.”[29]

“Ngoại trừ sự tư duy thẩm sát về các pháp, không có phương tiện nào thù thắng hơn để dập tắt phiền não”.

Như vậy, từ dharmapravicaya có nghĩa là Tư duy thẩm sát, Hán dịch là trạch pháp, ở đây được hiểu là tuệ. Vì theo Thế Thântrạch Pháp chính là Tuệ.[30] Cho nên, ngoài Tuệ ra không có phương tiện nào thù thắng hơn để dập tắtphiền não.

Cát Tạng luận giảng về trí tuệ và phương tiện như sau: “Trí tuệ tức thật trí, quán chiếu chân đế… Phương tiện tức quyền trí, quán chiếu tục đế…»[31]. Đó là cách giải thích theo ý nghĩatruyền thống.

Ở Trung Hoa, nhiều người thường lầm lẫn hai từ phương tiện, cần phân biệt hai từ này: gia hành 加 行  cũng được gọi là Phương Tiện, đây là do dịch phẩm của từ Sanskit prayoga, nó chỉ thiện căn phát sinh trong khi tu tậphiện quánThánh đế. Từ này ý nghĩahoàn toàn khác với từ Sanskrit upāya hay upāyakauśalya, tức phương tiện thiện xảo.

Kinh विमलकीर्तिनिर्देश सूत्रम्  Vimalakīrtinirdeśa sūtram (Duy Ma Cật Sở Thuyết Kinh) nói:

“उपायकौशल्यं हि बोधिसत्त्वस्य बुद्धक्षेत्रं; तस्मिंस्तद्बोधिप्राप्तिबुद्धक्षेत्रे सर्वोपायचर्याविचक्षणाः सत्त्वा उपपत्स्यन्ते upāyakauśalyaṃ hi bodhisattvasya buddhakṣetraṃ; tasmiṃstadbodhiprāptibuddhakṣetre sarvopāyacaryāvicakṣaṇāḥ sattvā upapatsyante”[32]: Phương tiện thiện xảo là quốc độthanh tịnh của Bồ-tát; Khi Bồ-tát thành Phật, chúng sinh nào biết diệu dụngphương tiện thiện xảo một cách vô ngại đối với tất cả các pháp sẽ tái sinh vào đó.

Tiếp sau chương ba của kinh giải thích: “सत्त्वपरिपाचनादुपायामण्डम्(…) प्रामोद्यरतिश्रोपायसंग्रहरतिश्चाप्रमादेsattvaparipācanādupāyāmaṇḍam (….) prāmodyaratiśropāyasaṃgraharatiścāpramāde[33]: Phương tiện là đạo tràng, vì giáo hóachúng sinh (…) Vui vì khéo nhiếp thọ trong phương tiện thiện xảo.

Và khi ngài Văn Thù Sư Lợi đi đến thăm bệnh trưởng giả Duy-ma-cật, đã nghe vị trưởng giả này giải thích về phương tiện rất độc đáo có thể xem ở chương 4 ग्लानसंमोदन (कथा) glānasaṃmodana (kathā): Ủy lạo người thăm bệnh, của Kinh Duy Ma Cật Sở Thuyết[34] .

Về ý nghĩa của từ Phương tiện, có thể tham khảo thêm các giải thích như sau:

– Gia Tường, Duy ma kinh nghĩa sớ, quyển 2, Đại Tạng Kinh 38, số hiệu 1781, trang 931b16 và trang 931b18

– Trạm Nhiên, Duy ma kinh lược sớ, quyển 3, Đại Tạng Kinh 38, số hiệu 1778, trang 596c1.

V.v..

III/ Nội dung chủ đích

– Giới thiệu, tán thán và định nghĩa về Tuệ Giác Phật-đà đó là năng lựcbất khả tư nghị, hiếm có và khó thấu hiểu bậc nhất. Kinh cũng minh định sự tối thượng của Tuệ giác Phật-đà, đó chính là:

• Lý tưởngtối hậu và lập trườngtu học của người Phật tử.
• Là quả vị tuyệt bậc của chư Phật ba đời
• Cỗ xe duy nhất, rốt ráo đưa chúng sinh đi đến Vô dư y Niết-bàn, giải thoáthoàn toàn.

– Quy Tam hội Nhất: đưa mọi phương tiện và ba thừa về nhất thừa:

• Trình bày những phương tiện quyền xảo mà đức Như Lai thi thiết kiến lập – hoạt dụng, từ những phẩm tính siêu việttoàn vẹncho đếngiáo pháp như 9 thể tàikinh điển[35], giáo lýba thừa đều là những biểu hiện của Tuệ giáctối thượngbồ đề.
• Hết thảy mọi phương tiện và biểu hiện của nó chỉ là thành phần của Nhất thừa, ngoài ra không có thừa nào khác

– Nêu rõ đại sự nhân duyên ra đời của chư Phật chỉ vì một mục đíchduy nhất: “Khai thị chúng sinh ngộ nhập Phật Tri Kiến”.

– Trình bày mười Như thị[36]: Tánh giống như vậy, Tướng giống như vậy, v.v… hàm ý nêu lên bản chấtvắng lặng và quy luật tương quan phát sinh của vạn pháp, để cho chúng sinh thấy rằng Pháp mà Như Laidiễn thuyết là đệ nhất hy hữu, khó tin, khó hiểu,… Chỉ có Như Lai mới có năng lực thấu hiểu trực tiếp thật tướng của Pháp ấy.

– Diễn thuyết về Bản thểPháp thường trú và Bản thể Pháp nguyên vị,  nghĩa là pháp tínhthường hằng, dù các Như Lai có xuất hiện hay không xuất hiện ở thế gian, pháp tính vẫn như vậy. Cũng tức là cơ sở giáo nghĩaPhật tính thường trú và cơ sở lý tínhduyên khởi[37]. Nhằm vận dụng bản chấttuyệt đối của các Pháp duyên khởi trong mục đíchtự giác và giác tha.

Đó là những điểm tinh yếu của phẩm Phương Tiện, cũng như của toàn bộtư tưởngKinh Pháp Hoa, từ phẩm Phương Tiệntrở về sau, chỉ là những điều diễn giảng thêm giáo nghĩa của Kinh.

IV/ Bố cục phẩm Phương Tiện thiện xảo

Phẩm upāyakauśalyaparivartaḥ: Phương tiện thiện xảo phẩm, thuộc phần Tích Môn, tức là phần lý thuyết trình bày lý tưởng và lập trườngtu học của người Phật tử, giải thíchTuệ giácvô thượngPhật đà là nhận thức và hoạt dụng bản chấttuyệt đốivắng lặng vào việc tự độ và độ tha, đồng thời minh định tuệ giác ấy là lý tưởng và mục tiêuduy nhất của con đườnggiác ngộ, mọi giáo thuyết mà chư Phật diễn giải đều là biểu hiện của Tuệ giácPhật đà và đó là phương tiện đưa chúng sanhđi vàotuệ giác ấy.

Bố cục của phẩm này có thể phân định theo bản Sanskrit như sau:

1.Giới thiệu tổng quát về Tuệ giácvô thượng Phật-đà

1.1.Tán thánTuệ giác Phật-đà

1.2. Định nghĩa khái quát về Tuệ giác Phật-đà

(Nội dung mục 1.1 & 1.2 thuộc phần Trường hàng đầu tiên)

1.3. Trình bày lại phần định nghĩa và tán thánTuệ giác Phật-đà bằng phần chỉnh cú (Phần chỉnh cú số 01-21)

2. Quy Tam hội nhất: đưa mọi phương tiện và Tam Thừa về Phật thừa (tức Nhất thừa)

2.1. Tôn giả Xá-lợi-phất ba lần thưa thỉnh đức Phật: Lý do gì khiến Thế Tôntán dươngPhương tiện và Tuệ giác chư Phật, đồng thời thỉnh Thế Tôndiễn thuyếtTuệ giác ấy… (Phần trường hàng tiếp sau và phần chỉnh cú 29-31)

2.2. Thế Tôn quy mọi phương tiện về Phật thừa.

3. Đức Phật minh định lý tưởng, xác quyết lập trườngtu học của người Phật tử:

3.1. Khẳng định Phật thừa, là Nhất thừa (cỗ xe duy nhất) ngoài ra không có thừa thứ 2, thứ 3…nào khác cả.

3.2. Giải thíchlý do chư Phật thi thiết kiến lập ra Tam thừa (ba cỗ xe).

3.3. Tuyên bố hết thảy ai không biết đến mục đíchthi thố vận dụng Phương tiện quyền xảo của Như Lai thì đều không phải là đệ tử của ngài.

3.4. Khuyến khích tất cả chúng sinh nên kính tín và hành trì theo Phật thừa.

4. Kết luận: lặp lại  những ý nghĩa trên bằng phần chỉnh cú

     4.1. Chỉnh cú số 37-44: giới thiệu tổng quát

     4.2. Chỉnh cú số 45-69:

            – Duyên khởi và nền tảng của Phương tiện quyền xảo do Thế Tôn giả thi thiết.

            – Giải thíchlý do tại sao lúc bấy giờ mới tuyên thuyếtkinh Pháp Hoa

4.3. Chỉnh cú số 70 – 96: Diễn nói nhưng quyền xảo phương tiện thiện xảo mà chư Phật quá khứ từng thi thố để dẫn dắt chúng sinh vào Tuệ giácvô thượng Phật-đà

4.4. Chỉnh cú số 97-102: Khẳng định chư Phật vi lai, cũng dựa vào yếu tính chân thật của Pháp mà kiến lậpphương tiện thiện xảo đưa chúng sinh vào Tuê giác Phật-đà

4.5. Chỉnh cú số 103-107: Trình bày chư Phật hiện tại y chỉ vào nguyên lý vắng lặng đệ nhất, mà thi thiết phương tiện thiện xảo dẫn độ hết thảy chúng sinh vào Tuệ giác Phật-đà tối thượng.

4.6. Chỉnh cú số 107-134:

– Trình bày năng lực hoạt dụng Phương tiện thiện xảo của chính đức Phật để đưa chúng sinhđi vàotuệ giác Phật-đà

– Tiếp tụcgiải thích tại sao đến bấy giờ Thế Tôn mới nói Kinh Pháp Hoa.
4.7. Chỉnh cú số 135- 142:

            – Tán dươngKinh Pháp Hoa

            – Tư cáchhành giải tín nhận, lãnh nhận Kinh Pháp Hoa
4.8. Chỉnh cú số 143- 145: Khuyến khích pháp hội có mặt đặt lý tưởng và tín nhận vào Phật-thừa.

V/ Nội dung chi tiết

1.Giới thiệu tổng quát về Tuệ giácvô thượng Phật-đà

1.1. Tán thántuệ giác Phật-đà

Kinh kể rằng: Lúc bấy giờ Thế Tônan nhiên xuất ra khỏi niệm tư duy và Tuệ giác Bát-nhã hoàn toàn từ thiền định mà ngài đang an trú. Khi đó, Thế Tôn liền nói với trưởng lão Xá-lợi-phất như sau:

“gambhīraṃ śāriputra durḍṛśaṃ duranubodhaṃ buddhajñānaṃ tathāgatair arhadbhiḥ samyaksaṃuddhaiḥ prati-buddham, durvijñeyaṃ sarvaśrāvakapratyekabuddhaih[38],

«Trí tuệ Phật mà các đức Như Lai, A-la-hán, Đẳng chánh giác đã chứng ngộ được thật là sâu xa, khó thấy, khó tỏ ngộ; và rất khó nhận thức đối với các Thanh văn, Bích-chi-Phật».

Đức Phật xuất ra từ một thứ thiền định nào đó, ngài hết mực tự tán thántuệ giác Phật mà các đức Như Lai đã chứng ngộ thật vi diệu thẩm thâm, khó tỏ ngộ thấu hiệu… Bởi lẽ, Như Lai là vị mà tất cả bóng tối đã diệt trừ, người đã đi đến thực tạitối hậu, nên tuệ giác Phật của đức Như Lai cũng bất khả tư nghị, nên Thế Tôn mới ân cầntán thán như vậy.

*Ý nghĩa Tathāgata (Như Lai)

Từ Sanskrit Tathāgata, Hán dịch là Như Lai, được ghép từ hai yếu tố là tathā và agata hoặc tathā và gata:

Gata có nghĩa là “đã đi” xét theo ngữ Pháp Sanskrit nó làm động-tính thụ độngquá khứ của động từ căn gam (đi);

Agata có nghĩa là “đã đến” vì nó làm động-tính thụ độngquá khứ của động từ gam có nghĩa là (đến).

Tathā với ý là chân như, như thực, thực tại

Nên Tathāgata hay Như Lailà người “đến và đi từ chân như”, thực tại không vĩnh viễn không biến đổi.

Tôn giả Ācārya Candrakīrti (Nguyệt-xứng) có giải thíchý nghĩa của thực tại trong प्रसन्नपदा Prasannapadā như sau:

ग़ा सा धर्मानम धर्मत नम स्ऐव तत्स्वरूपम्

Yā sā dharmānam dharmata nama saiva tatsvarūpam[39].

 “Cái gọi là bản thể của hết thảy các thành tố của sự tồn tại chính là yếu tính của Thực Tại.”

Và प्रसन्नपदा Prasannapadā cũng nói

टथाभावो विकारित्वम सदाइवा स्थायित​

“Tathābhāvo vikāritvam sadāivā sthāyita”

 “Cái gì tồn tại nó như là nó, cái đó luôn luôn như vậy là như vậy, không biến đổi”

Một giải thích khác, đề xuất bởi học giả Richard Gombrich, dựa trên ngữ pháp sanskrit, khi được sử dụng như là một hậu tố từ trong phức hợp từ Tathāgata,  đuôi -gata thường mất ý nghĩa gốc của nó và thay vì được hiểu là “được, đi, thành tựu/v.v..”; từ đó Tathāgata  sẽ được hiểu theo nghĩa “Nhất như”, không có sự dịch chuyển theo cả hai hướng[40].

Tuy nhiên, có nhiều ý kiến bất đồng cho rằng về cách giải thích và ý nghĩachính xácban đầu của nguyên ngữ Tathāgata này đều không có cơ sở chắc chắn.

Về nghĩa nguyên của từ ngữ này, Chalmers nhận định rằng: những ức đoán về ý nghĩa của nó đã xuất hiện từ thời đức Phật, có tám giải thích về từ này trong Sumaṅgalavilāsinī Dīghanikāya (chú giải kinh Trường Bộ) của ngài Buddhaghosa, đó là do có sự phân tích ngữ nguyên khác nhau[41].

Ta cũng có thể tách Tathāgata ra thành hoặc Tat-Agata có nghĩa một người đã đi đến đó [thực tạitối hậu]; Tat nó có vai trò như danh từ trong phức hợp từ Tathāgata. Thuật ngữ này có liên quan và được gán cho Brahman (thực tạituyệt đối – Reality Absolute) trong siêu hình học Hindu từ thời xa xưa”[42].

Theo Theodore Stcherbatsky, Tathāgata, có nguồn gốc đầu tiên không phải từ Phật giáo, và được chứng minh khi so sánh với việc sử dụng của nó trong các tác phẩm phi Phật giáo, chẳng hạn như Mahabharata[43]; Stcherbatsky đưa ra thí dụ sau đây từ Mahabharata[44]:

षकुन्तानामिवाकासे मत्स्यानमिव चोदके ।

पदम यथा नद्र्स्यते तथा ज्नानविदाम गतिह ॥

Sakuntānāmivākāse matsyānamiva codake /

Padam yathā nadrsyate tathā jnānavidām gatih //

“Cũng như các dấu vết chim (bay) trong bầu trời và cá (bơi) trong nước không thể được nhìn thấy, “Giống như thế” hoặc ‘như thế là như thế’ là ‘bước đi’ của những bậc chứng ngộ chân lý”.

Vì ý nghĩa nguyên ngữ học như vậy, cho nên Ngài Kumārājīva khi dịch Mahāprajñãparamitta śāstra sang hán văn, với nhan đề là Đại Trí Độ Luận, đã phiên âm Tathāgata thành Đa-đà-a-già-đà. Luận chép rõ như sau: “…như pháp tướng mà hiểu, như pháp tướng mà giảng thuyết, như con đườngan ổn của chư Phật mà đi đến. Phật cũng như vậy mà đến, Phật Thích Ca Mâu Nicũng thế, Ngài đã đi đến mà không bao giờ bị trải ở trong con đường bị tái sanh, vì vậy mà gọi ngài là Đa-đà-a-già-đà”[45]

Như Lai là đấng Ứng cúng, Đẳng chánh giác, Minh Hạnh túc, Thiện thệ, Thế gian giải, Vô thượng sĩ, Điều ngự trượng phu, Thiên nhơn sư, Phật, Thế tôn. Đó là điều mà đức Thế Tôn đã nói rõ trong Kinh Thiện Đạo[46], như vậy chúng ta hiểu tại sao về sau lại có nhiều quan điểm của các bộ phái cho rằng phẩm tính giác ngộ Tathāgata đã bao hàm ý nghĩa của các phẩm tính giác ngộ khác. 

Kinh thuật lại, có một lần, đức Phật kể về nhân địa của ngài trong khi tu hành còn làm Bồ-tát, trải qua sự tu tập các hành, với mục đính để mong cầu Tuệ giácvô thượng, nay đã thành đạt được sự chân thực của Tuệ giác và Niết-bàn, sự thành đạt ấy là thể chứng được tri kiếnchân thực về Bát Thánh Đạo, nên được gọi là Như Lai (Tathāgata); và như chư Phật quá khứ đã nhiếp hộ tâm, làm cho tâm vắng mặt mọi khởi sinh của phiền não mà đi vào Niết-bàn, cho nên có danh hiệu là Như Lai[47].

Kinh Đại Bát Niết Bàn nêu lên ba định nghĩa sau[48], không thấy có định nghĩa nào được nêu lên từ nguyên ngữ Sanskrit, các định nghĩa được đức Phật trình bày từ ý nghĩa của nó:

Giống như những điều được diễn thuyết bởi chư Phật quá khứ là bất biến; Tại sao nó bất biến, vì mười hai thể tàikinh điển đã được chư phật quá khứthuyết giảng để hóa độchúng sinh; thời đức Thích Ca Như Lai ngài cũng đã diễn nói Như vậy, nên gọi là Như Lai.

Hết thảy chư Phật Thế Tôn, từ sáu ba-la-mật[49], ba mươi bảy phẩm trợ đạo, mười một Pháp Không mà đi đến Niết-bàn, cho nên có danh hiệu là Như Lai; Như Lai cũng “như vậy” nên có danh hiệu là Như Lai.

Chư Phật, Thế Tôn vì chúng sinh mà tùy nghi khai thị ba cỗ xe, thọ mạngvô lượng, không thể suy lường; Như lai cũng như thế nên được gọi là Như Lai[50].

Đức Phật được gọi là Tathāgata, bởi vì từ lúc sau bốn mươi chín ngày đêm, lúc sao mai ló dạng, nơi cội cây Tất-bát-la, Bồ-tát Sĩ-đạt-ta đã chứng ngộTuệ giáctối thượng; cho đến nửa đêm ở xứ Câu-thi-na, dưới hai tàng cây Ta-la, đức Thích Tôn thể nhậpvô dư Niết-bàn, thời gian ở giữa đó, tất cả những gì được diễn tả, được thuyết giảng, được trình bày bởi ngài đều được gọi là Tathā (Như); bởi nó không hư vọng, không có biến diện, nó đích thực như thế, hiện kiến rồi mới diễn thuyết[51].

Duy chỉ Như Lai là vị đạt đếnthực tạichân lýtối hậu.

Vì thế, Phẩm Phương TiệnKinh Pháp Hoa xác định chỉ có Như Lai với Như Lai mới có đủ thẩm quyền để thấu hiểu, thông đạttuệ giác của Như Lai với Như Lai mà thôi, ngoài ra không có ai có đủ cơ sở để hiểu về tuệ giác Phật-đà của Như Lai.

*Ý nghĩa Arhat (A-la-hán 阿羅漢)

A-la-hán 阿羅漢, nguyên ngữ Sanskrit là Arhat[52]. Được phân tích ngữ nguyên thành như sau :

Arhat có từ Ari : kẻ thù, giặc và động từ  căn han: diệt trừ, tiêu diệt, giết… Nên có nghĩa diệt trừ giặc phiền não. Vì vậy Hán dịch là Sát tặc 殺賊

Arhan là chủ từ số ít của Arhat,  do đi từ động từ Arh (arhati): có khả năng, xứng đáng dịch ý là nhận sự cúng dường, nhận sự tôn kính;

A-la-hán Hán dịch là vô sinh.  Đi từ ngữ nguyên aruhat: không sinh trưởng, do thiết lập động từ căn ruh: sinh trưởng.

Ngài Long Thọgiải thích[53]:

 “A-la có nghĩa là giặc, Hán là phá. Vì phá hoại hết thảy mọi thứ giặc, cho nên gọi là A-la-hán.

Lại nữa, A-la-hán là vị đã tiêu diệt các ô nhiễm sạch được những nhiễm ô, xứng đáng được chư thiên là loài ngườitôn kính.

Lại nữa, A là không, la-ha là sinh, do không còn tái sinhđời sau nữa”.  

Về ý nghĩa mà Long Thọgiải thích : « A là không, la-ha là sinh », nhiều nghiên cứu cho rằng nghĩa này chưa tìm thấy động từ căn tương ứng ở trong ngữ pháp chuẩn Sanskrit.

Các luận sư khác cũng nêu ra ba nghĩa tương tự về từ A-la-hán như trên đó là: sát tặc, bất /vô sinh và ứng cúng[54].

Thành Duy Thức luận đề xuấtý nghĩatương tự như Trí Độ Luận: “Gọi là A-la-hán, là chỉ chung cho quả vịvô học của cả ba thừa. Vì giặc phiền não đã vĩnh viễn bị sát hại. Vì xứng đáng nhận sự cúng dườngtuyệt diệu của thế gian. Vì vĩnh viễn không còn thọ nhận sự sinh phần đoạn nữa” (…) Các A-la-hán không có phiền não…A-la-hán là các Thánh giả khi đã đoạn tận một cách rốt ráo các phiền não chướng.

Theo quan điểm của Sthiramati (An Tuệ) क्षयज्ञानानुत्पादज्ञानलाभात् kṣayajñānānutpādajñānalābhāt[55]: gọi là A-la-hán, do đạt đượctận trí, vô sinh trí. Và các Bồ tát, sau khi đã đắc hiện quánThánh đế, trong giai đoạn tu đạo của mười địa, chỉ tu tập phần đối trịsở tri chướng mà không cần tu tập đối trị phần của phiền não chướng. Khi chứng đắcbồ đề, phiền não chướng và sở tri chướngnhất loạt bị đoạn trừ, đốn chứng thành A-la-hán và Như lai[56].

Kinh Thắng Man đồng quan điểm với Pháp Hoa, tán thánPhật thừa, tán thántuệ giác Phật, nhị thừa không phải là đích đến, Bích-chi- Phật và  A-la-hán không phải là quả vị tuyệt bực: “A-la-hán và Bích-chi-Phật còn có nỗi sợ hãi, còn cần có chỗ nương tựa, còn cách Niết-bàn giới rất xa, còn vô biênKhổ đếcần phải biết, còn vô biênTập đếcần phải đoạn, còn vô biênDiệt đếcần phải chứng và còn vô biênĐạo đếcần phải tu. Nói rằng A-la-hán và Bích-chi- Phật chứng đắc Niết-bàn là nói trong ý nghĩa ước lệ, đó là phương tiện của Phật mà thôi.”[57]

Đoạn Kinh Pháp Hoa vừa dẫn ở trên cũng gọi đức Như Lai là A-la-hán, nhưng kèm theo sau là “Đẳng chánh giác…”;Đức Phật được gọi La-Hán đẳng chánh giác, điểm này cũng được tìm thấy văn hệ A-hàm: “Bằng tâm tư của mình, tôi biết một cách chắc trong quá khứ, trong hiện tại, cũng như trong vị lai, không có Sa-môn, Bà-la-môn nào có thể sánh với Như Lai, A-la-hán, Chánh đẳng giác, về trí tuệ, thần thông, năng lực”[58].

Ngài Long Thọ nói rằng chỉ có Như Lai hay đức Phật mới được gọi là A-la-hán:

 “Phật dùng nhẫn làm áo

Tinh tấn làm cường bào

Trì giới làm đại mã

Thiền định làm nhuệ cung

Trí tuệ làm tên bắn

Ngoài phá chúng ma vương

Trong diệt giặc phiền não

Nên, gọi A la hán[59].

Các Luận sư Tỳ-bà-sa, phân biệt A-la-hán và Phật theo hình thái Niết-bàn, Niết-bàn các vị La-hán chứng đắc,  không phải là Niết-bàn vô dư y:  “Thế nào là hữu dư y niết bàn giới? A-la-hán đã đoạn tận các lậu, nhưng thọ mạng vần còn, dòng tương tuc của sắc do đại chủng tạo vẫn chưa bị cắt đứt, dòng tương tục của tâm y nơi thân của năm căn mà chuyển…”[60]

Nhưng theo Du-già sư địa luận: “A-la-hán nhập diệt tận định trước khi nhập vô dư niết-bàn. Nghĩa là mạng chung trong trạng tháivô tâm định” [61]. Ý nghĩatương tự cũng có thể được tìm thấy trong Samuccaya hay Tập luận: “cái được sinh mà không có chủng tử (vô chủng dĩ sinh): đó là uẩn tối hậu của A-la-hán khi nhập vô dư Niết-bàn.[62] Hai đoạn văn vừa dẫn cho thấy Du-già và Tập Luận đều thừa nhận A-la-hán cũng có thể nhập Niết-bàn vô dư y.

Còn theo Năng đoạn Kim Cương, thuộc văn hệ Bát-nhã, đã nêu định nghĩa cực kỳ độc đáo về quả vị A-la-hán trong đôi mắt vô trú của Bát-nhã:

“भगवानाह- तत्किं[63] मन्यसे सुभूते अपि नु अर्हत एवं भवति-मया अर्हत्त्वं[64] प्राप्तमिति ?”

bhagavānāha | tat kiṃ manyase subhūte api nvarhata evaṃ bhavati mayāarhattvaṃ prāptam iti |?[65]

“Đức Thế Tôn nói: Này Subhūte! Ý ông nghĩ thế nào? Có vị A-la-hán nào suy niệm như vậy: “Ta đạt đến quả A-la-hán không? »

Tôn giả Subhūte đã trả lời như sau :

« सुभूतिराह-नो हीदं भगवन्। नार्हत एवं भवति-मया अर्हत्त्वं प्राप्तमिति। तत्कस्य हेतोः ? न हि स भगवन् कश्चिद्धर्मो योऽर्हन्नाम। तेनोच्यते-अर्हन्निति। सचेद्भगवन् अर्हत एवं भवेत्-मया अर्हत्त्वं प्राप्तमिति, स एव तस्यात्मग्राहो भवेत्, सत्त्वग्राहो जीवग्राहः पुद्गलग्राहो भवेत्।“

Subhūtir āha | no hīdaṃ bhagavan na arhata evaṃ bhavati mayā arhattvaṃ prāptam iti | tatkasya hetoḥ | na hi sa bhagavan kaścid dharmo yo ‘rhan nāma | tenocyate ‘rhann iti | saced bhagavann arhata evaṃ bhaven mayā arhattvaṃ prāptam iti sa eva tasya ātmagrāho bhavet sattvagrāho jīvagrāhaḥ pudgala-grāho bhavet [66] :

“Subhūti thưa : « Bạch Thế Tôn ! Dạ không có như vậy.  Không có vị A-la-hán nào nghĩ như vậy : « ta chứng đắc[67] A-la-hán quả » cả. Tại sao ? Bạch Thế Tôn ! Tại vì không có Pháp nào có tên là A-la-hán, cho nên mới gọi tên là A-la-hán ». Bạch Thế Tôn, nếu vị La-hán nào nghĩ rằng : « Ta chứng đắc A-la-hán », thì vị đó còn nắm bắt tự ngã, nắm bắt chúng sinh, nắm bắt thọ giả và nắm bắt bổ đặc già la »[68].

Và Kinh Thắng Man cũng phân biệtrõ ràng giữa Phật, Bích chi Phật và A-la-hán đã làm sáng tỏ được ý nghĩatối thắng của Tuệ giác Phật-đà mà Kinh Pháp Hoa đã nêu: “A-la-hán và Bích chi chỉ là phương tiện thi thiết của đức Phật mà thôi”. Chúng ta có thể lược tóm điểm này từ Kinh Thắng Man như sau:

1)        A-la- hán nương Như Lai mà xuất gia, thọ cụ túc.

2)        A-la-hán quy y theo Phật, A-la-hán có sự sợ hãi.

3)        A-la-hán vẫn còn an trụ với ý tưởngsợ hãi đối với hết thảy vô hành như có người cầm gươm muốn đến hại mình, cho nên A-la-hán không có sự an lạctuyệt đối.

4)        A-la-hán có sự sợ hãi cho nên nương tựa Như Lai

5)        Duy chỉ Như Lai mới chứng đắc Niết-bàn, vì đã thành tựu công đức không thể nghĩ bàn và đã đoạn trừ hết thảy những sai lầmcần phải đoạn trừ, thành tựu đệ nhất thanh tịnh và được hết thảy chúng sinhchiêm ngưỡng, vượt trên cảnh giới A-la-hán, Bích-chi- Phật và Bồ tát.

6)        A-la-hán và Bích-chi-Phật thành tựu công đức có thể nghĩ bàn.

7)        A-la-hán và Bích-chi-Phật còn có nỗi sợ hãi, còn cần có chỗ nương tựa, còn cách Niết-bàn giới rất xa, còn vô biênKhổ đếcần phải biết, còn vô biênTập đếcần phải đoạn, còn vô biênDiệt đếcần phải chứng và còn vô biênĐạo đếcần phải tu.

8)         A-la-hán và Bích-chi còn có lỗi lầm tàn dư, chưa phải là đệ nhất thanh tịnh;

9)        Nói rằng A-la-hán và Bích-chi- Phật chứng đắc Niết-bàn là nói trong ý nghĩa ước lệ, đó là phương tiện của Phật mà thôi

10)    Nói rằng, với A-la-hán và Bích-chi-Phật, quán sátsự giải thoát và sự cứu cánh của bốn trí, đạt đến chỗ yên nghỉ; đấy cũng là phương tiện của Như Lai, còn có dư tàn, chưa phải là liễu nghĩa.

11)    Có phiền não mà A-la-hán và Bích-chi Phật không thể đoạn trừ được.

12)    A-la-hán và Bích-chi Phật đoạn trừ bốn loại trụ địa, mà vô lậu chưa diệt tận, không được tự tại lực, cũng không thể tác chứng. Vô lậu chưa diệt tận tức là vô minh trụ địa.

13)    A-la-hán, Bích-chi Phật và Bồ táttối hậu thân bị che lấp và trở ngại bởi vô minh trụ địa cho nên đối với pháp này pháp kia không biết, không thấy. Vì không biết và không thấy cho nên những gì cần đoạn trừ thì không được đoạn trừ, không được rốt ráo. Do không đoạn trừ nên nói là giải thoát với khuyết điểm còn tàn dư,không phải là giải thoát với sự dứt lìa hết thảy khuyết điểm; gọi là thanh tịnhhữu dư chứ không phải là thanh tịnh tất cả; gọi là thành tựu công đứchữu dư chứ không phải là công đức tất cả. Vì thành tựugiải thoáthữu dư, thanh tịnhhữu dư, công đứchữu dư cho nên biết khổ hữu dư, đoạn tập hữu dư, chứng diệt hữu dư, tu đạohữu dư. Đó gọi là đạt được một phần Niết-bàn. Đạt được một phần Niết Bàn, gọi là hướng Niết-bàn giới. v.v…”[69]

Tiếp sau Kinh còn diễn giảng rất dài, nhưng dẫn 13 điểm ấy thôi, cũng đủ để thấy sự sai biệt giữa quả vị Phật, A-la-hán và Bích Chi Phật, cũng để thấy được sự tương đồng trong tư tưởngPháp hoa và tư tưởng Thắng-man, đó là tuyên dươngtuệ giác Phật-đà tối thượng, nhằm xác định rõ lý tưởng và mục đính của hành giả trên con đườnggiác ngộ.

 

(Còn tiếp)

Phước Nguyên