LỜI GIỚI THIỆU

Trong dòng chảy thâm sâu và vô cùng tận của tư tưởng Phật giáo Đại thừa, Duy Thức học hay còn gọi là Duy Thức tông (Vijñaptimātratā) đã luôn chiếm giữ một vị trí trung tâm trong tiến trình khai triển tư tưởng và tu chứng. Hệ thống tư tưởng này không chỉ truy xét cội nguồn của mọi hiện tượng nơi tâm thức, mà còn vạch rõ một lộtrình chuyển hóa từ phàm đến Thánh, từ vô minh đến giác ngộ, từ vọng tưởng điên đảo đến trí tuệ Bát nhã.

Là một hệ thống triết học – tâm linh vừa thâm sâu, vừa mạch lạc, Duy Thức không chỉ phản ánh chiều sâu tư duy siêu việt của chư Tổ như Vô Trước (Asaṅga), Thế Thân (Vasubandhu), HuyềnTrang, Khuy Cơ…, mà còn mở ra một lộ trình thực tiễn nhằm chuyển hóa tâm thức, dẫn đến sự đoạn trừ vô minh, kiến tánh thành Phật. Thế nhưng, cũng chính vì sự tinh vi và thâm áo ấy, Duy Thức học thường bị xem là khó tiếp cận, đòi hỏi người học phải có nền tảng vững chắc và tâm cầu pháp kiên cố. Trong bối cảnh đó, “Duy Thức Học Khái Luận” của Hòa thượng Thích Viên Lý xuất hiện như một nhịp cầu trí tuệ – vừa vững chãi, vừa sáng suốt – giúp người học từng bước tiếp cận, khai mở và thâm nhập vào thế giới vi diệu của tông môn này.

Tác phẩm không chỉ mang giá trị biện luận học thuật, mà còn là tinh hoa tu chứng được kết tinh qua nhiều thập niên nghiên cứu, hành trì và giảng dạy của Hòa thượng. Với kiến văn uyên thâm, ngôn ngữ sáng rõ, cấu trúc chặt chẽ và lối diễn giải khúc chiết, Hòa thượng đã khéo léo dẫn dắt người đọc đi vào cốt lõi của Duy Thức học qua những đề mục trọng yếu như: Tám thức, Lýnhân duyên khởi, chuyển y, con đường dẫn đến giác ngộ… cho đến mối giao thoa giữa Duy thức học Phật giáo và Tâm lý học hiện đại. Những khái niệm vốn được xem là khó lĩnh hội trong giới học thuật Phật giáo đã được trình bày trong tác phẩm này bằng một văn phong dung hòa giữa biệnluận triết học và tâm linh hành trì.

Hòa thượng Thích Viên Lý là một trong những bậc thầy khả kính, không chỉ được kính trọng bởi phẩm hạnh thanh tịnh và tâm nguyện hoằng pháp bất thoái chuyển, mà còn bởi tầm học vấn uyên bác và công trình trước tác phong phú. Là người đã tốt nghiệp học vị Tiến sĩ Tôn giáo học tại Hoa Kỳ, đồng thời giữ nhiều trọng trách trong cộng đồng Phật giáo quốc tế, Hòa thượng là nhịp cầu nối giữa truyền thống Phật giáo Đông phương và thế giới hiện đại. Ngài là một trong những gương mặt nổi bật của Phật giáo hải ngoại trong việc xiển dương giáo lý và giữ gìn hồnthiêng đạo pháp nơi đất khách. Suốt nhiều năm qua, Hòa thượng đã cống hiến không mệt mỏi trongviệc giảng dạy Phật học, đặc biệt là những lĩnh vực được xem là “cốt lõi” nhưng khó tiếp cận nhưTrung Quán, Duy Thức và Bát Nhã…

Tác phẩm “Duy Thức Học Khái Luận” – vì thế, không chỉ là một công trình học thuật, mà còn là kết tinh của một đời tu và học. Mỗi dòng luận giải trong từng trang sách không đơn thuần là sựtrình bày khái niệm, mà là tiếng nói từ kinh nghiệm tu hành, từ lòng bi mẫn và hạnh nguyện sẻ chia.Với những ai đang tìm kiếm một cánh cửa để bước vào kho tàng tư tưởng Duy Thức, hoặc đang nỗ lực chuyển hóa nội tâm qua pháp môn quán chiếu tâm thức, thì “Duy Thức Học Khái Luận” là một người bạn đồng hành không thể thiếu. Sách vừa là ánh đuốc soi đường, vừa là chiếc thuyền vượt qua sông mê, đồng thời cũng chính là tấm gương phản chiếu nội tâm, ảnh hiện của từng niệm khởi để từ đó từng bước chuyển phàm thành Thánh, kiến lập Tịnh độ giữa nhân gian.

Một lần nữa, chúng tôi xin trân trọng giới thiệu đến chư độc giả, hành giả, thiện tri thức gần xa – tác phẩm Duy Thức Học Khái Luận – một tác phẩm có giá trị cả về chiều sâu triết lý lẫn thực hành tu tập, từ một bậc Thầy mô phạm, người đang tiếp nối dòng chảy trí tuệ của Phật giáo Đạithừa trên tinh thần khai phóng và chánh tín.

Ngày 1 tháng 2 năm 2020

Nhà xuất bản Bodhi Wisdom DN Publishing

LỜI MỞ ĐẦU

Duy Thức Học là một kho tàng triết lý và tâm lý học thâm áo trong Phật giáo Đại Thừa, mở ra cánh cửa để chúng ta khám phá bản chất của tâm thức – cội nguồn chi phối mọi suy nghĩ, cảm xúcvà hành vi trong đời sống. Dựa trên các trước tác của các bậc đại luận sư như Vô Trước, Thế Thân, Duy Thức không chỉ là lý thuyết siêu hình, mà còn là con đường thực hành sống động, giúp hành giả nhận diện vọng niệm, thấy rõ chủng tử và từng bước chuyển hóa nội tâm – từ mê vọng sang giác ngộ, từ khổ đau đến tự tại.

Trong lịch sử tư tưởng Phật giáo Đại thừa, Duy Thức Học (Vijñaptimātratā) được xem là mộthệ thống phân tích và chuyển hóa tâm thức vô cùng vi tế và sâu sắc. Được hai đại luận sư Ấn Độ là ngài Vô Trước và ngài Thế Thân hệ thống hóa vào thế kỷ IV–V, Duy Thức không những khảo sát tỉ mỉ cấu trúc tâm lý con người, mà còn mở ra một con đường tu tập dẫn đến giác ngộ và giải thoát rốt ráo. Duy Thức chủ trương: “vạn pháp duy thức” – mọi hiện tượng đều là biểu hiện của thức, không có tự thể độc lập tồn tại ngoài tâm.

Tuy nhiên, cần phân biệt rõ: đây không phải là chủ nghĩa duy tâm cá nhân, càng không phải phủ nhận thế giới hiện hữu. Thế giới vẫn hiện hữu, nhưng là ảnh hiện của thức, sinh khởi từ chủng tử nghiệp được tích tụ trong A-lại-da thức. A-lại-da thức và chủng tử: nền tảng của sinh tử và giải thoát. A-lại-da thức (ālaya-vijñāna), còn gọi là Tàng thức, là nơi tiếp nhận và gìn giữ tất cả kinh nghiệm, cảm thọ và hành vi đã qua dưới dạng chủng tử (bīja, seeds). Chính những chủng tử này tạo nên thân – tâm – cảnh trong hiện tại và tiếp tục chiêu cảm luân hồi trong tương lai. Do đó, để chuyển nghiệp, chuyển cảnh, trước hết phải chuyển thức.

Sự tu tập trong Duy Thức không nhằm kiểm soát hay loại bỏ ý nghĩ, mà là chuyển hóa toàn bộhệ thống nhận thức: từ phân biệt – chấp ngã – vọng tưởng chuyển sang trí tuệ – vô ngã – thanh tịnh. Đó là con đường chuyển thức thành trí, đi qua ba giai đoạn: thấy rõ vọng, nhận ra duyên sinh và thể nhập thật tánh. Pháp tướng tông là một pháp môn của tu chứng chứ không phải chỉ đơn thuần là lý thuyết. Duy Thức là một hệ thống triết học có tính khoa học nội tâm rất cao, nhưng không dừng lại ở học thuật. Mọi phân tích về tám thức, 51 tâm sở, hay tam tánh và tam vô tánh đều nhằm giúp hành giả thấy rõ nguồn gốc khổ đau là vọng chấp vào ngã và pháp, từ đó thực hành quán chiếu và chuyển hóa.

Mục tiêu sau cùng là giải thoát khỏi sinh tử, thành tựu trí tuệ viên mãn – nơi không còn bị che lấp bởi phân biệt và vọng tưởng. Duy Thức và Trung Quán – Hai hướng đi lớn trong Đại thừa. Trong truyền thống Phật giáo Đại thừa, có hai hệ thống tư tưởng nổi bật, mỗi hệ đều sâu sắc và dẫnđến giải thoát: Trung Quán Tông và Duy Thức Tông. Cả hai đều dựa trên tinh thần vô ngã – vô pháp, phủ nhận bản thể độc lập và hướng tới Niết-bàn, nhưng phương tiện tiếp cận và lập luận triếtlý lại hoàn toàn khác nhau. Trung Quán (Mādhyamika), do tổ Long Thọ khai sáng, chủ trương rằng tất cả pháp đều không có tự tính (śūnyatā), là “tánh không, duyên khởi”.

Trung Quán dùng phương pháp phủ định triệt để (phá chấp biện luận), không thiết lập một hệ thống tâm lý cụ thể mà nhắm thẳng đến việc rút sạch mọi chấp thủ ngôn ngữ và khái niệm, đưahành giả đến chỗ vượt ngoài nhị biên (có – không, ngã – vô ngã…).

Ngược lại, Duy Thức Tông chọn con đường xây dựng một hệ thống phân tích tâm thức rất chi tiết, với mục đích giúp hành giả thấy rõ nguồn gốc nhận thức sai lầm và chuyển hóa nó. Duy Thức không phủ định hiện tượng, mà cho rằng các pháp là ảnh hiện của thức (duy thức sở hiện), sinhkhởi từ chủng tử tích tụ trong A-lại-da thức. Phương pháp tu tập là nhận diện vọng thức, phânbiệt kiến phần – tướng phần và chuyển thức thành trí.

Nếu Trung Quán như ngọn gió lớn thổi tan mọi vọng tưởng, thì Duy Thức là dòng suối sâu đivào từng lớp tâm niệm vi tế. Trung Quán phá chấp để thấy chân, Duy Thức phân tích để hiển lộthức tánh thanh tịnh. Tuy cùng hướng đến giải thoát rốt ráo, nhưng hai con đường này khác biệt vềngôn ngữ, phương tiện và lộ trình. Vì thế, khi tìm hiểu Duy Thức học, cần đứng vững trên nền tảngriêng của nó, tránh đồng nhất với Trung Quán, để không rơi vào rối loạn trong tiếp cận và thực hành.